Ianualis Rerum et Verborum Contextus, Historiolam rerum continens.

I. In Ianuam Linguae Latinae Introitus.

Lector salutatur, 1; quid quaerat rogatur, 2; Eruditionis fundamentum in Rerum nomenclatura consistere docetur, 3, 4; Contra difficultatis imaginationem praemunitur, 5; animatur, 6. Et sequentium ordinem docetur, 7. In Naturalibus, 8; Artificialibus 9; Politcis, 10; Religiosis, 11. Ita fore omnia, 12; lustratione iucunda, 13, et utili, 14.

1. Lector amice, Salve.

2. Si rogas, quid sit esse Eruditum? Respondeo, Nosse differentias Rerum, et Posse signare rem quamque propriâ appellatione suâ.

3. Nihilne praeterea? Nihil adeo: Is posuit fundamentum Eruditionis totius, qui perdidicit Nomenclaturam Rerum.

4. Nam Vocabula sunt notae Rerum. Verbis recte perceptis, Res percipiuntur. Et utrumque discitur melius iunctim, quam separatim.

5. At id est forsan difficile? Facillimum, si eatur ordine concinno, quô Res digestae sunt in se ipsis, lubentiaque adsit, et attentio sedula.

6. Aude me sequi! Traducam Te per omnia. Ostendamque Tibi Res singulas, ibi ubi sunt; et appellabo sic, quomodo appellandae sunt.

7. Quicquid Conspexerimus (inquam) nominabo tibi, et describam, primô rem totam, ut scias quid sit; tum partes eius, ut intelligas quid habeat; demum differentias illius, ut tibi notescat, quot modis aliquid sit, faciat, deficiat; et quomodo id Latine sit efferendum proprie.

8. Eia prodeamus sub dium, ibi contemplaberis, quicquid Deus ab initio produxit, et adhuc operatur per naturam.

9. Post adibimus Villas, Opificinas, Scholas: ubi conspicies quomodo homines tum accommodent divina illa opera usibus suis, tum erudiant seipsos, in Artibus, Moribus, Linguis.

10. Dehinc intrabimus Domos, Curias, Principumque Aulas: ad spectandum, qualiter gerantur Communitates.

11. Tandem visitabimus Templa: ubi observabis, quam diverse mortales quaerant venerari Creatorem suum, illique uniri spiritualiter, et quomodo rursum ille moderetur omnia per omnipotentiam suam.

12. Ita nobis cuncta venient in conspectum, quae usquam sunt vel fiunt; tibique innotescent (rationabili inspectatione Rerum, ac nomenclatione) Res ipsae Naturales, Artificiales, Morales, Divinae, totaque Latinitas pura.

13. Pavescisne, quod habemus transire tam multa? Confide! Dum ibimus rectâ, et continuo, poterimus pertransire cito; neque taedebit te deambulationis tam iucundae, ubi semper nova spectacula obvenient.

14. Ora Deum, ut fortunet institutum! Et si voles subsequi me alacriter, spera profectum bonum, ultra quam promitto.

II. Prima Forma Mundi, Elementa.

Spectamen Mundi, 15, Caeli, 16, Aquae et Terrae, 17, Aerisque, 18; Elementorum scilicet, 19; e quibus omnia fiunt, 20.

15. En sumus sub dio! Circumspice iam! Quicquid vides, sursum et deorsum, prorsum et retrorsum, dextrorsum et sinistrorsum, MUNDUS est.

16. Fornix ille spatiosus, expansus supra nos rotunde, vocatur CAELUM.

17. Pavimentum autem hoc suppositum pedibus nostris, et circumfluum hinc inde AQUIS, est TERRA.

18. Denique spatium istud pellucidum, quod ambit nos undique, et interiacet aequaliter fornici ac pavimento, dicitur AER.

19. Haec ELEMENTA quattuor, producta mox in Creatione, ex informi et tenebroso Chao, sunt discreta in regiones ideo, ut reliquae Creaturae possent habitare in illis, nutririque ex illis; et cum intereunt, resolvi rursum in illa.

20. Omnia loca sunt plena Elementis, idque cohaerentiâ irruptâ, cum perpetuo ad invicem tritu, ac mistione: unde provenit corruptio rerum, novaque generatio aliarum.

III. Aether cum Astris.

Sidera, 21: Sol, effector Diei, 22, et Anni, 23, et Temporum, 24. Luna, 25, Planetae, 26, Stellae, 27, etiam invisibiles, 28. Cometae, 29.

21. Suspice Aethera! Ecce ibi sidera, illuminantia tenebras (radiis suis lucidis) et excalefacientia ardore suo, colliquantiaque Elementa; et dimetientia nobis Tempora perenni suo cursu (quem habent a sua flammante vi).

22. Sol est fulgentissimus inter illa, origo nostrae lucis; facit nobis praesentiâ suâ diem, absentiâ noctem; post eius occasum mox vesperascit, ante eius exortum venit Aurora, moxque diescit. Cum lucescit, vocamus Diluculum; cum noctescit, Crepusculum.

23. Idem Sol facit Ver, annali suâ ad nos propinquatione; Autumnum vero, a nobis recessione; et utrobique aequinoctium, Vernum et Autumnale; cum fertur summus, dat Solstitium, et Aestatem atque aestum; Brumam vero cum imus est, orditurque Hiemem et gelua.

24. A Sole igitur exoritur primario tempoporum dimensio: quia circuitus eius facit Diem; qui dividitur in viginti quattuor Horas, hora in sexaginta Minuta; septem dies dant Hebdomadam, harum quattuor faciunt Mensem; duodecim Menses constituunt Annum, centum anni unum Seculum.

25. LUNA vicaria absentis Solis, splendet non suo, sed illius mutuaticio lumine; a quo irradiata semper mediâ sui parte, non semper obvertit illuminatam illam faciem nobis habitatoribus terrae; ideo dum ab illo divagatur, paret nobis, iam crescens, iam decrescens; iam plena, iam gibbosa; iam dividua, iam falcata, iam nulla; facitque noctem iam illustrem, iam sublustrem, iam illunem.

26. Praeter haec duo Luminaria, vise nocte serenâ triplices STELLAS, primum erraticas quinque (Planetas vocitant), variantes motum et distantiam, tam a se invicem, quam a nobis: Saturnum pallidum, Iovem splendidum, Martem rutilantem, Mercurium valde radiantem, Veneremque venustam, quae Solem antecedens, et mane coruscans (mensibus novem) cognominatur Lucifer; Solem autem insequens, et Vesperi collucens (totidem Menses), Vesperugo.

27. Dehinc Stellas fixas (hoc est, immotas distantiis inter se) sparsas per totam aetheream sphaeram, quas internoscas a Planetis scintillatione: hae namque scintillant, illi non item; praeterquam quod etiam e Venere et Mercurio tremulum iubar emicat.

28. Sunt et exiles Stellulae, sine conspicillis inconspicuae; quae circa se spargunt splendorem duntaxat; ut videre est in albido illo circo, porrecto per medium stellati Caeli, quem vocant viam lacteam.

29. Stellae tertii generis sunt extraordinariae: rarissime apparentes, crinitae aut barbatae, vel caudatae; nuncupamus COMETAS; qui fulgeantne fulgore proprio an alieno, incertum est.

IV. Ignis, cum Meteoris ignitis.

Ignis sublunaris, 30; gradus eius, 31, Incendium, 32, Flamma, 33. Torris et Carbo, 34, Meteora ignita, 35, Fulgura, 36. Fulmina, 37.

30. Contuitus es ignes sidereos inexstinguibiles; noster sublunaris alitur pinguitudine rerum; hâc absumptâ, exstinguitur; fovet calore suo propinqua, urit ardore proxima.

31. Quicquid aret, id perfacile ardescit, et mox gliscit, tum flammat, ac si perflatur, flagrat; crematumque redigitur in favillas et cineres. Quod autem humet (multo autem magis quod madet) id in ustione fumat, fumigat, crepitat, scintillas disiectat.

32. Perexigua scintillula incendit facile, in quicquid stramenticium, vel stupeum, vel aliâs flammescere idoneum incidit; sed tu, ut incendium restinguas, comprime flammam confestim: vel affunde aquam, vel disice fomitem.

33. Flamma est ardens fumus; qui adhaerens fumario, spissatusque, dicitur fuligo, abradenda saepius, ne ignescat.

34. Ignitum lignum vocabis Torrem; exstinctum Titionem; huius autem particulam Carbonem; qui si etiamnum candet, Pruna est.

35. Res torrefactae aestu emittunt Exhalationes siccas; quae in aerem sublimatae, ibique accensae, excitant Meteora Ignea, subito disparentia; ut sunt (1) Stellae cadentes, (2) Dracones volantes, (3) Ignes fatui, (4) item Fulgétra, (5) Coruscationes, (6) Chasmata.

36. Quum vero Halitus isti post incensionem colliduntur inter se, cientque Fulgura et Tonitrua, cum terribili fragore: tum fulgurat, tonat, fulminat, ut attoniti expavescamus.

37. Evibrata inde Flamma dicitur Fulmen; quod se momentô dissipat, et quicquid eo icitur, desubito penetratur, discutitur, concidit; quandoque et amburitur, vel penitus comburitur.

V. Aer cum Ventis.

Aeris agitatio, 38. Calor et Frigus, 39, Aura, Procella, Turbo, 40. Ventorum nomina, 41, et Vires, 42, Terrae motus, 43.

38. Aer agitatur perpetim (quia expositus radiationi siderum) idque valde utiliter, ob vegetationem rerum; hinc eius status et flatus sunt diversi.

39. Si calescit, tum rarescit, et dilatat se extra se; quum frigescit, tum spissescit, et contorquet se intra se; utrobique si quietus est, stat; si commotus, flat; nunc lenius, nunc vehementius.

40. Lenis Aura spirans focillat nos; impetuosa Procella res quatit, procellit, prosternit; Turbo circumagens se in gyrum turbat omnia, donec mitescat et conquiescat.

((Figura: Venti cum Directionibus suis))

41. Cardinales Venti cum suis medianis, reliquisque intercurrentibus, habent nomina eiusmodi:

42. Boreas et Eurus asperant, adstringunt, gelant; Auster et Favonius remolliunt, resolvunt, regelant; Etesiae flant statis temporibus anni, alibi tamen aliter.

43. Aer explet etiam subterreas cavernas, cuius flamina ibi concitata, dum erumpere quaerunt, tremefaciunt terram, unde Terrae motus; dum erumpunt, cogunt eam desidere, unde Labes, etc.

VI. Aqua cum aqueis Meteoris.

Aquarum origo, 44; differentia a sapore, 45, et a fluxu, 46-47. Mare, 48, Sinus, Insulae, 49, Vapores, Nebula et Nubes, 50, Ros, Pruina, Nix, 51, Pluvia, Imber, Grando, Uredo, 52, Stilla, Bulla, Spuma, Stiria et Glacies, 53, Halo, Parelius, Iris, 54.

44. Aqua scaturit e latice, salit e fonte, manat per rimas, fluit in plano; cuius minima pars Gutta, maxima Mare dicitur.

45. Fontes salsi dicuntur Salinae; acidi, Acidulae; calidi, Thermae; illae asserviunt decoquendo sali, istae potioni medicabili, hae lavationi morbidorum.

46. Rivi emanant e scatebris, confluunt in Fluvios, tum in flumina intra suas ripas decurrentia. Amnis vero est fluvius hûc illûc circumfluus; Torrens, fluvius collectus ex aquis pluvialibus, rapide defluentibus; Eluvio, fluvius exundans e suis alveis, et devastans agros.

47. Fluentum nuncupabis, ubi aqua fluit; Vorticem et Gurgitem, ubi gyratur; Voraginem, ubi se ipsam absorbet; Abyssum, ubi expers fundi est. Aqua sicubi destituitur profluvio, ac decursu, ibi tumet, ac se diffundit in Stagna, et Lacus; Paludes sunt scaturigines languidae, sine fluxu; Lacunae confluvium limi.

48. MARE salsum est ad instar muriae, cuius Undae intumescunt bis de die (ab intranea aestuatione) affluuntque ad littora, et diffundunt se in aestuaria, refluuntque reciproce cum sonitu horribili, maxime inter freta.

49. Idem Mare ubi inaequaliter tellurem terminat, efficit aut Sinum aut Promontorium; ubi circumluit undique, Insulam; ubi maiori parte, Peninsulam; quam Isthmus iungit Continenti.

50. Vapores aquosi sursum feruntur; quibus cum Aer crassescit, dicitur nubilare; Nubilum vero seu caligo spissata prope terram, Nebula est (unde rorat); sublevata altius, Nubes (unde pluit, ningit, grandinat); nullibi conspicua, Sudum.

51. Evaporatio excitata interdiu, conspissataque frigedine nocturnâ, et accorporata herbis, dat Rorem; quem mellitulum, vocant Mannam; gelascentem, Pruinam; Elevatior autem Vaporatio, concreta maiori frigore (in spumescentes guttulas ceu floccos) dat Nivem.

52. Destillatio nubis resolutae in aquam, si fit minutatim, dicitur Roratio; si lente Pluvia; si dense, Imber; si impetuose, Nimbus; si guttae inter delabendum conglaciantur, Grando; si incalescunt, Uredo, adurens plantas rubigine.

53. Gutta stillans e pluvia, Stilla est; quae decidens in aquam, facit Bullam; conglobatio bullarum minutissimarum, Spumam; sed cum stillatio rigescit, fiunt Stiriae; cum aqua congelascit (stando vel fluendo), Glacies.

54. Circulus in roscida nube albicans (ob Luminaria) vocatur Halo; solare simulacrum (ad solis latus), Parelius; lunare, Paraselene; Iris est versicolor arcus, contrapositus quandoque soli; cuius pallor index est venientis pluviae, claror et serenitas abeuntis.

VII. Terra cum Mineralibus.

Terrae exteriora, 55, et interiora, 56. Pulvis et Lutum, 57, Argilla, Marga, Creta, Rubrica, 58.

55. Despice nunc ad Terram, quam habeat hîc quidem vastas planities, ibi tumulos et eminentes colles; alibi fragosa loca, immo et altos montes, profundasque valles; arduas et abruptas rupes, praecipitesque hiatus; hîc herbidos caespites, ibi arida glabreta; alibi udas uligines, humorem semper eliquantes; et quam sit hîc argillosa, alibi arenosa, alibi saxosa.

56. Si queas intueri eius interiora, videres plenam meatuum et specuum; quos vaporationes perflant, et fluores perfluunt; e quibus (diversimode coalescentibus) generantur fossilia et minerae.

57. Glebam si teris, aut frias, Pulvis erit; si diluis, Lutum; sed turbida aqua deponit Limum; pedibus calcamus Caenum.

58. Argilla est Terra tenax, figlinis apta; Marga pinguis, idonea stercorandis agris; Creta et Ochra colorata, conveniens pigmentis; ex hâc exusta fit Rubrica; quae omnes Mineralium inceptio sunt.

VIII. Succi Minerales.

Succi minerales unde generentur, 59. Liquabiles sunt Sal, Alumen etc., 60. Inflammabiles, Sulfur etc., 61. Friabiles, 62.

59. Minerales succi generantur (variae formae et usûs), si mineralis fluor coalescit tantum leviculâ alteratione.

60. Alii sunt liquabiles aquâ; nempe omnis salsugo, dissiliens in igne et crepitans; ut Sal commune ubique notum (sive fossicium, sive decoctum); Alumen, dulcore adstrictorio; Vitriolum, acore adstrictorio; Nitrum, subacidum (alias nominatum sal nitri, et quando concrevit, sal petrae).

61. Alii sunt inflammabiles igne; scilicet quaelibet pinguedo terrae, tam concreta, quam liquida; ut est Sulfur concipiens ignem celerrime; et Naphta, etiam deprocul flammascens, et Succinum translucidum, Ambraque fragrantissima, et alia Bitumina non unius generis.

62. Alii friabiles in pulverem, et convertibiles in pigmenta; Arsenicum albens, Auripigmentum luteum, Sandaracha et Cinnabaris rubicundae, Stibiumque (seu Antimonium) plumbeo colore nitidum.

IX. Metalla.

Metalla unde, 63, Plumbum, 64; Stannum et Ferrum, 65; Cuprum, 66. Argentum, 67 Aurum, 68; Talcum, et Argentum vivum, 69. Electrum, 70.

63. Quando Mineralis liquor (percolatus multifariam) conduratur in tantam soliditatem, ut non liquescat nisi acerrimo igne, mox tamen rursum consistat, confit inde Metallum, flexile ac ductile.

64. Plumbum est crudissimum; e quo paratur Minium, pro picturis; et Cerussa, pro emplastris; et Lithargyrum, pro incrustatione fictilium.

65. Stannum est excoctius, et paulo durius; Ferrum durissimum, arroditur tamen ferrugine; sed quando depuratur, magisque etiam eduratur, fit Chalybs.

66. Cuprum obducitur aerugine; Cadmiae vero commixtum fit Orichalcum; melius fundi quam tundi aptum, ob suam friabilitatem.

67. Argentum est purius istis; habet nihilominus suas scorias.

68. Aurum est purissimum, idcirco ponderosissimum, praesertim obryzum; quod immissum catillo vel centies, deperdit nihil substantiae, nec sentit ullam rubiginem.

69. Talcum est etiam metallaris naturae, quod tamen nec liquari patitur, nec malleari ob indomabilem duritatem; cum exadverso Argentum vivum nunquam durescat; liquet enim semper, licet nullam rem humectet, aut madefaciat.

70. Electrum est mistura metallorum.

X. Lapides Vulgares et Pretiosi.

Lapis quid, 71. Vulgarium lapidum species, 72, 73, 74. Gemmae, 75, 76, 77. Crystallus, Margarita, Corallium, 78.

71. Lapis est indurata Terra, qui comminutus, dicitur Arena; haec autem crassior, Glarea.

72. Tophus est arenaceus et scaber; Pumex, multicavus et spongiosus; Lapis scissilis, levis et atricolor (inservit scriptoriis tabellis, straturisque tectorum); Phengites fissilis est, in pellucidas lamellas; Calcarius ustulandus in calcem et gypsum; Bituminosus inflammabilis et exustilis.

73. Silice elidimus ignem; Cote acuimus ferramenta retusa; Coticulâ probamus metalla; Magnete attrahimus ferrum; Haematite sistimus sanguinem; Smirite scindimus vitrum.

74. Saxum est maior lapis, iacens humi, sive exstet, sive lateat; Scopulus et Cautes, prominens; praedurus, et tamen laevigabilis, Marmor dicitur.

75. Lapillus exiguus, lucens et micans Gemma dicitur; si habet nubeculam aut scabritiem, vitiosa est.

76. Eximiae Gemmae sunt: Carbunculus, flammeus; Adamas, praenitidus; Hyacinthus, aqueus; Smaragdus, viridis; Iaspis, subviridis (interpunctus tamen maculis sanguineis); Sapphirus caerulea; Topazius aureus; Rubinus sanguineus.

77. Paulo viliores sunt: Sarda (nunc Carniolus) et Granatus, uterque rubens; Achates quodammodo croceus.

78. Crystallus reperitur in lapidosis antris (formâ hexagonae stiriae), Margaritae (Uniones) in ventribus Concharum; Corallium est marina arbuscula, petrae subaqueae adnascens; in aurasque protracta lapidescens, ac rubescens.

XI. Stirps in genere, et Fungi in specie.

Stirps quid, 79. Fungus quid, 80. Tuber quid, 81. Fungorum species, 82. Stirps vera quid, et quotuplex, 83.

79. Stirps protuberat e terra, cui inhaerens radice, germinat reliquo corpore in aerem, imbibensque humorem fibris, eumque convertens in succum, et digerens, alescit, vigescit, virescit; destituta succo, languescit, flaccescit, marcescit, arescit.

80. Fungus est rudimentum Plantae; radicescit deorsum debiliter, caulescit quidem sursum, non tamen frondescit, sed concorporatur in orbicularem massam molliculam, inferne striatam.

81. Tuber (infimum fungini generis) continet se sub Terra, nec extuberat foras, nec radicat infra se, obtegens se tantum corticellâ; unde dicitur Callus terrae.

82. Fungorum alii sunt edules (praestantissimi Boleti, Capreoli, Rufuli, Spongilae, et Piperites, quorundam lautitiae); alii virulenti et noxii, ut Muscarii, Pulverulenti, et plerique alii.

83. Vera Stirps habet radicem fibratam, stipitem corticosum, ramusculos foliosos, plerumque brachiatos; quarum minores (quotannis emorientes et renascentes) nominantur Herbae; grandiores (et perennantes) Arbores; mediae proceritatis (et durationis) Frutices.

XII. Herbae, herbaceique Fructus.

Herba quid, et quotuplex, 84. Alimentariae, 85. Gramina, 86. Olera, 87; quae dant vel folia, 88; vel radices, 89; vel fructum, 90. Fruges, 91. Frumenta, 92. Legumina, 93. Additamenta Frugum, 94. Herbae condimentariae, 95. Coronariae, 96. Medicamentosae, 97. Venenatae, 98. Aquaticae, 99.

84. Herba innititur cauli suo (simplici vel multiplici, unde unicaulis vel multicaulis dicitur); est vel Alimentaria, vel Coronaria, vel Medicamentaria.

85. Ex Alimentariis sunt (nec enim omnes esitamus): primo sponte nascens Gramen, viridans solum, non sementans; dehinc sativa, Olera et Fruges, ferentia semen et florem.

86. Gramineae herbae sunt: Muscus, utilis oppilandis remis; Carex molesta fenisecis acie suâ; Centinodium (Polygonum) serpens humi; Trifolium, aliaque infinita.

87. Olera nobis praebent ad comesturam Folia, vel Radices, aut Fructus oleraceos.

88. Folia praebet Lactuca, Atriplex, etc., imprimis vero Brassica; quae prius sata, post transplantata, fit capitata; succrescens vero in caulem altiorem et extenta folia, dicitur Crambe; sed Asparagus dat thyrsos, Scolymus capitella.

89. Longiusculas Radices suppeditant, Rapum, Napus, Raphanus, quae albent; Pastinaca, quae pallet; Siser, quod flavet; Beta, quae rubet. At bulbosas radices dat Cepe, Allium, Porrus (hae bulbaceae habent loco foliorum thallos), resolviturque bulbus Cepae in tunicas, bulbulus Allii et Porri in nucleos.

90. Fructus oleracei: Cucumeres, Melones, Pepones, sunt fere cylindraceâ formâ; quorum maximum genus, Cucurbita est. Fragaria dat fraga.

91. Fruges adferunt Grana: spicatae quidem in spicis, paniculatae in paniculis, siliquatae in siliquis; quarum istae et illae Frumenta dicuntur, hae Legumina.

92. Frumenta erigunt se in culmum, interstinctum geniculis, cacuminant vero se aut in spicam, foventem grana glumis, praemunientemque aristis (quanquam sunt et muticae), ut Triticum, Hordeum, Ador (Spelta, Zea), Triticum Indicum; aut in paniculam, complectentem granula fasceatim, ut Avena, Oryza, Milium, Panicum, Fagopyrum (Frumentum Saracenicum).

93. Legumina habent scapum debiliorem, tametsi etiam geniculatum; pro spicis autem siliquas, includentes grana Valvulis, ut videre est in Faba, Piso, Ervo, Phaseolis, Lupino, Viciâ, Lente, Cicere.

94. Additamenta Frugum sunt, Linum, Cannabis, et Urtica, stamine commendabiles.

95. Ad Escarias pertinent Condimentariae: quae conditioni dant aut folia, ut Acetosa, Endivia, Nasturtium etc., acetariis servientia; aut granula, ut Sinapis, Cuminum, Carum, Anethum, Anisum, Feniculum, Coriandrum; aut flores, ut Crocus; aut radices, ut Raphanus maior, Calamus aromaticus, Galanga, Zedoaria, Zinziber, etc.

96. Coronariae herbulae sunt floridae et odoratae, e quibus vient Serta, Corollas, Servias, pro olfactoriis: nimirum Viola, Paeonia, Caryophyllus, Amaranthus, Amaracus (Maiorana), Lilium, Tulipa, etc. Isatis (ex qua conficitur Indicum) et Rubia, tinctoriae sunt.

97. Medicamentosarum aliquae sunt hortenses, ut Hyssopus, Levisticum, Mentha, etc., aliquae silvestres, ut Angelica, Lilium Convallium, Scolopendrium, etc. Ceterae fere campestres, Betonica, Centaurium, Cichorium, Enula, Melissa, Plantago, etc.

98. Aloe, Helleborus, Rhabarbarum, Sena, sunt purgantes; Aconitum, Cicuta, Napellus, venenatae, radicitus eruncandae. Capitulum nigri Papaveris vulneratum, destillat Opium, quod vim habet soporandi, et stupefaciendi, immo et enecaudi.

99. Postremo, quaedam herbae innascuntur aquis, et supernatant, ut Alga marina, Lens palustris, Tribulus aquaticus; sed fistulosa Spongia, subaqueis saxis supernata, etiam inde exempta, bibula est.

XIII. Frutices fruticeique Fructus.

Frutex quid, 100. Corylus, Sambucus etc., 101. Vitis, Ribes, Rubus, 102. Ceratonia, 103. Balsamum, 104. Gossipium, 105. Iuncus, Scirpus, Arundo, 106. Suffrutices, 107.

100. Stirps lignescens, et multiplici caudice fruticans, apellatur Frutex, quorum notiores tibi referam.

101. Corylus fert nuces avellanas; Prunellus, pruna sylvestria; Sambucus, Baccas sambuceas; Paliurus, Baccas paliuri; Rosa Rosas; Canirubus, agrestes Rosas, et postea baccas Cynosbati.

102. Vinifera Vitis profert vinaceas uvas; spinifera Vitis, uvas spinas (crespinas), Oxyacantha, Berberes; Ribes, S. Iohannis baccas; Rubus (humirubus), Mora Rubi; Rubus Idaeus, Mora Rubi Idaei; Capparis, Cappares.

103. Ceratonia dat dulces siliquas; Cinnamomum, Cinnamnum; Glycyrrhiza, mellitam radiculam; sed Hedera arbores scandens, exedit eas.

104. Balsamum, odoratissima arbuscula, si incîditur vitreis osseisve cultellis (nam ferro incîsa emoritur), eliquat Opobalsamum, succum pretiosiorem aurô.

105. Gossipium fert quiddam non absimile Nuci, quae dehiscens, detegit circa Nucleos glomum lanae inculcatum; quem redordiri, et inde conficere lina gossipina, est muliebris labor.

106. Isti Palustres etiam sunt fruticosi: Iuncus, palmipedalis; Scirpus (canna) tricubitalis, gerens in summitate typhas, qui cum sit enodis et mollicellus, texuntur ex illo Scirpeae, Canistra, Mattae; tandemque lignosa et nodosa Arundo.

107. Quaecunque paulo minora sunt fruticibus, Suffrutices vocantur; ut Ruscus, et reliqui Cardui; itemque Ebulus, Erica, Nardus, Lavendula, Ruta, Salvia, Rosmarinus, Absinthium, Artemisia, et Myrtillus, ferens nigra et rubra myrtilla, seu vaccinia, etc.

XIV. Arbores, arboreique Fructus.

Arboris partes, 108. Differentiae lignorum, 109, et foliorum, 110. Arbores umbriferae, 111. Steriles, 112. Pomiferae, 113. Fructum vel Granatum vel ossiculatum edentes, 114. Nuciferae, 115. Bacciferae, 116. Aromatiferae, 117. Resinosae, 118. Fructificandi ratio, 119. Sylvarum genera, 120.

108. Stirps altum excrescens, et e stipite expandens robustos ramos, obtegensque se frondibus, ARBOR est, circumtecta Cortice; sub quo reperies Librum et Alburnum, mox ligni Pulpam, et in penitissima pulpa Medullam.

109. Quaedam habent lignum interveniis distinctum, ideoque Fissile; aliae lentum et Flexile; aliae rigidum et Fragile, pro vario usu.

110. Folia sunt omnibus venosa, multis lanuginosa, plerisque per ambitum crenata; decidunt sub hiemem, vere regerminant, praeterquam gummosis, Buxo, Taxo, et aliis, quae semper virent.

111. Quaedam fiunt umbriferae, ab exuberante copiâ viridantium foliorum, opacantes Vireta, ut Tilia, Platanus, Acer, Fraxinus, Ulmus et ceterae latifoliae.

112. Steriles ministrant vel pabulum foco, ut Alnus, Betula, Fagus, Ornus, Populus alba, Populus nigra; vel materiam aedificiis, ut Quercus, Pinus, Larix, Cedrus, etc.; vel vimina, quorum contextione Corbes et Crates fiunt, ut Salix, Ligustrum, etc.

113. Pomiferae sunt notissimae fructiferarum, habentes fructum extrinsecus intectum molli corticellâ, intus vel granatum vel ossiculatum.

114. Granata Poma sunt: Ficus, Pirum, Malum (quod vel vulgare est, vel Aureum, Citrium, Punicum, Cydonium), Mespilum, Sorbum; Ossiculata sunt: Cerasum, Prunum, Persicum, Armeniacum, Oliva, Cornum.

115. Proximae Pomiferis sunt nuciferae; quae sub cortice duro occultant nucleum inclusum putamini, ut Iuglans, Amygdalus, Castanea. Sed e Palma accipies Dactylos; ex Abiete Strobilos; e Quercu Gallas; e Subere et Ilice Glandes; e Fago Glandes faginas.

116. Bacciferae sunt, quae racematim ferunt baccas molliores: Morus, Laurus, Sorbus silvestris, etc.

117. Aromatiferae sunt nobis innominatae, quae progignunt Piper, Caryophylla, Nuces myristicas (s. Moschatas), macidi inclusas, aliosque odoriferos fructus, e quibus condituras paramus.

118. Resinosae sunt: Pinus et Picea, e quibus Resina exstillat, ex hâc autem eliquatur Pix et Axungia; et Lentiscus, ex qua colligitur Mastiche; et Terebinthus, e qua fluit Terebinthina; et quae Myrrham, Thus, Camphoram, caeteraque gummi exsudant.

119. Vis scire quomodo fructificent? Ante omnia Surculus gemmat, tum Gemma hians protrudit florem (in ficu prorumpit Grossulus sine flore; in Corylo Iulus ante gemmationem), tandem Fructus (petiolo pensilis) crescit, donec maturescat.

120. Arboretum frequens, est Silva; quam amoene viridicatam, dices Nemus; densam et inviam, Saltum; disraratam et intercîsam, recrescentemque, Silvam caeduam; opacam et incaeduam, Lucum; speciatim autem, Quercetum, Pinetum, Betulletum, Salictum, etc.

XV. Animalia in genere, et in specie Rudiora: Palpitantia, Repentia, Serpentia.

Animal quid, 121. Generatio et Sexus, 122. Sensus, 123. Motus, 124, Cubatio, Sessio, Statio, 125. Motus imperfectior, 126, in Conchis, 127, Cochleis et Limacibus, 128, Vermibus, 129, Insectis, 130, Serpentibus, 131, Lacertis etc. 133.

121. Quod est praeditum vita, sensu, et libero motu, est Animal.

122. Vitam accipiunt nascendo; continuant nutricando; propagant sui simile generando; ideoque Sexu discreta sunt.

123. Sensum exercent (potissimum alimenti causa) tangendo, olfaciendo, gustando, audiendo, videndo.

124. Motum adhibent (ad prosequendum bonum et fugiendum malum) Alata volando, Pinnata natando, Pedata gradiendo.

125. Quando animal se non movet, tum aut cubat prostratis membris; aut sedet substratis inferioribus, arrectisque superioribus; aut stat, totum erectum, super pedes suos se aequilibrans, aut fulcimento alicui connitens.

126. Quaedam tamen animalcula promovent se palpitando duntaxat, aut rependo, vel serpendo; cum sint veluti rudimenta animalis generis, ut Conchae, Vermiculi, Serpentes.

127. Concha, inclusa conchis testaceis (quibus Caro exsanguis et viscosa arctissime adhaeret), dimovet se paulatim (sub aquis) levi palpitatione; quarum apprimae sunt: Ostrea succulenta, Concha margaritifera, et Purpura, purpureum Succum evomens.

128. Tardigrada Cochlea circumfert secum testaceam suam domunculam; putatur carere oculis, sicut et Limax; sed habent cornicula, quibus praetentant iter.

129. Vermes repunt convolutione et evolutione corpusculi; e quibus rebus gignuntur, ex iisdem quaerentes nutrimentum, erodunt eas: Acari ceram, Termites carnem, Tineae vestes, Blattae libros, Teredines (Cossi) ligna, Lumbrici uvidam terram, Volvoces (convolvuli) vitem, Curculiones frumenta, Erucae plantas, Bombyces mori folia, etc.

130. Sed Insecta sunt expeditiora, quibus dati pediculi, ut: Pediculus (Pedunculus), Lendium progenitor; Pulex, saltator; Ricinus, canibus infestus; Cimex, parietum et cubilium (praesertim abiegnorum) graveolens perreptator; Oniscus, adhaerens humescentibus muris; et Scolopendra (dicta Centipes, et Millepeda, a pedum multitudine); Formicae denique circa victum comportandum semper actuosae; et Araneae, tenuissima aranea nectentes, quibus muscis insidientur.

131. Serpentes, oblongum Corpus adepti, serpunt arcuatâ eiusdem corporis sinuatione; ut sunt, Anguis communis, Coluber silvaticus; Natrix aquatica; Aspis venenosissima; Iaculus vibrans sese ex Arboribus in obvios; Vipera, quae sola parit catulos vivos; Amphisbaena, item porro ac retrô gradiens; et Basiliscus, tam nocivus, ut solo visu necet; Draco denique, alatus serpens.

132. Solent serpentibus adnumerari, tametsi sint gressiles: Lacerta, habens lacertosos pedes; Seps, huic consimilis, sed minor; Stellio, maculis aureolis picturatus; et Salamandra, tam frigida, ut exstinguat ignem; Scorpio denique, flexuosâ caudâ infligens letiferos ictus.

XVI. Aves, aliaque Volatilia.

Avis quid, eiusque partes, 133. Pedum usus, 134. Alimentationis ratio, 135. Nidificatio, 136. Avium species, 137. Domesticae aves, 138, 139, 140. Campestres, 141. Silvestres maiores, 142. Minores 143. Minimae, 144. Psittacus et Vanellus, 145. Rapaces, 146, Aquaticae, 147, 148. Insecta volantia, 149. Cicadae, Locustae, etc. 150. Cicindelae, Bruchi, 151.

133. Aves sunt animantes aeriae, quae vibratu alarum et caudae, volant quô volunt; omnes pennatae, plumatae, rostrataeque (excepto Vespertilione, qui pilosus et dentatus est, alasque membranaceas habet).

134. Omnes item Bipedes sunt (etiam Manucodiata, quam esse apodem falso perhibebant) sed grandiores ambulant solummodo; minores saltitant tantummodo; mediocres utuntur et incessu, et saltatu.

135. Rostro petunt cibaria, referciuntque ingluviem; et quamvis pitissent, nulla tamen mingit, quia humiditas diffluit in plumas vapore plenas.

136. Nidificant communiter in locis inaccessis (Halcyon dicitur nidulari in ipso pelago, tranquillô tunc aequore). Tum ponunt ova (quae subter testa occultant albumen et vitellum) atque his postea incubando excludunt implumes pullos; quos vocamus, dum pipiunt, Pipiones.

137. Struthio est maxima alitum, ob vastitatem corporis haud subvolans; Regulus minima, sepes circumvolitans; Aquila generosissima, absque nictatione Solem intuens; Upupa despicatissima: cristata quidem, foeda tamen, quippe stercoribus victitans; Pavo formosissima, speciosam suam caudam subinde rotans, et superbiens. Noctua deformissima, cum reliquis nocturnis, ut Bubone ominoso, Asione aurito, Ulula flebili, Alucone ferali.

138. Caeterae volucres sunt vernaculae vel advenae: campestres, vel silvestres, aut aquaticae.

139. Nostrae vernaculae ruspantur fimeta; exempli causa Gallus, certis horis cantitans, et in suo sterquilinio cristam erigens et cucuriens, cum gracillantibus gallinis, totaque gallinacea pullitie; tum Gallo-Pavo, gerens in capite carnosam vittam, et sub rostro Paleam, irato valde rubentem, cum suâ Meleagride; et Columbus cum Columba, pulchelli, si plumipedes.

140. Domesticis annumera, quae gaudent habitare circa aedes, ut Hirundines, veris nuntiatrices, Passeres salaces, etc. Monedulas item, Cornices, Picas; et in Turribus nidificantes Tinunculos; et ex aquaticis, Anseres, atque Anates.

141. Campestres sunt: Alauda, in aere se vibrans, et cantillans; similisque huic Cassita cirrata; Coturnix caudâ curtâ (ideoque parum volitans, et cum vociferatione), Perdix, palato gratissima; et Tarda tardivola, et Grues, admodum congrue abvolantes (nempe cuneatim, unâ praevolante).

142. Silvestrium maiores sunt: Tetraones surdi, Phasiani discolores, Attagenes coryletis gaudentes; Columbi feri (Palumbes torquatus, et Livia rubido pede); Cuculus, qui cuculando se prodit; castusque Turtur.

143. Minores distinguimus gustu: Ficedula enim vescitur ficubus, Merops apibus, Rubecula muscis, Curruca vermiculis; Picus arbores rostrando, delitescentesque bestiolas extrahendo, iisdem; Turdus pascitur baccis iuniperinis (dicitur cacare sibi perniciem, quia Viscum pullulascit e ramo, quem conspurcat).

144. Minimae sunt cantrices: ut Luscinia suavissima modulatrix; Parus parum minuriens; Fringilla frigore fritinniens; Galbula flavescens; tum Luteola victitans semine papaveris; Linaria lini; Carduelis cardui.

145. Psittaci, Sturni, Merulae, suescunt imitari humanam vocem; Vanellus est cristatus et clamosus.

146. Rapaces sunt carnivorae, et solivagae, quae praedando Uncis Unguibus et rostris, alias dilaniant, ut: Accipiter, qui resupinatus evolat recta Caelum versus; eique congeneres, Nisus fringillarius; Falco belle oculatus; Buteo ignavus; Milvus pullastrorum raptor; Vultur solis morticinis pascens, sicut et Corvus.

147. Aquaticae sunt palmipedes (natandi causâ), ut: Olor candidissimus; Onocrotalus insaturabilis (ingluvie sub ipso mox rostro propendulâ); Pelicanus rostro latissimmo; Butio, bovis instar mugiens; Querquedula semper natans; Mergus crebro urinans, ut et Fulica.

148. Ceterae piscivorae (non tamen palmipedes, eoque duntaxat circumvolantes aquas) sunt: Ardea tortili collo; Ciconia exstruens spineos nidos in tectorum pinnaculis; Gavia piscatrix; Motacilla indefesse motitans caudam.

149. Insecta volantia sunt, tum aculeata: Apes, Vespae, Crabrones (Fuci carent aculeo), tum rostello fodicantes: Muscae, inter quas Culices, Tabani, et Asili.

150. Cicadae indicant stridore suo fenisecii tempus; Locustae sunt populatrices segetum; Papiliones disseminatores Camparum; Grilli strident noctu; Hepioli advolant lucernis.

151. Cicindelae, Bruchi, Scarabaei, Scarabaei cornuti, Cantharides, etc. integunt alas vaginis.

XVII. Pisces, aliaque Natatilia.

Piscis quid, et partes eius quae, 152. Sunt squamosi vel glabri, 153. Fluviatiles, 154. Piscinales, 155. Marini, 156. Beluae marinae, 157, et monstra, 158. Cancri, 159. Insecta aquatica, 160.

152. Pisces habent loco pedum pinnas; quarum remigio natitant; loco colli Branchias, quibus lympham ore immissam emittunt, et sic veluti respirant; intus vesicam turgidam, ad facilius fluitandum; quae si rumpitur, perit ad nandum habilitas.

153. Plerique sunt squamosi, atque in his femellae habent ova, masculi lactes; alii glabri, lubrici, oblongi, ut Anguilla, Conger, Muraena, Lampetra, Mustela fluviatilis, et reliqui de anguino genere.

154. Inter fluviaticos maximi sunt: Silurus bucculentus; Acipenser mucronatus; Huso cartilagineus, grandescens usque ad longitudinem viginti quatuor pedum; minimi vero: Apua, Cobitis aculeata, Cobitis barbatula (Fundulus), Gobius; dehinc Alburnus, Perca fluviatilis, Trutta, Thymallus, Barbus (Mullus), Mugil, etc.

155. Lacustres ac piscinales sunt: Lucius, Carpio, Ciprinus latus, Tinca, Coracinus.

156. Pelagici sunt: Haleces, quae salitae in tinis afferuntur; et Passeres, qui arefacti differuntur; et Asellus, qui esui non est nisi contusus; et Salmo in flumina exspatians; et Raia, pinnis in orbem expansis; et quidam volatici pisces, etc.

157. Omnes isti sunt ovipari; Ceti autem vivipari, ut Phoca, Delphinus, Orca, Flator, et Balaena, quam scribunt reperiri trecentarum ulnarum; habet tamen hostem Xiphiam, qui assultans, eam cuspidatissimo rostro compungit, tandemque conficit.

158. Sunt et Araneae marinae, nec sanguinem habentes nec spinas (mollia aquatilia vocant), ut Polypus, octo brachiis praelongis metuendus; Loligo emittens atramentalem succum, ne videatur, et capiatur.

159. Cancri sunt natatilia crustata, denis pedibus binisque chelis instructa, Cammari sunt cancri praegrandes (tricubitales), Carabi rotundi, Squillae, minutuli cancelli.

160. Insecta Elementi huius sunt: Hirudo, affigens se cuti nudipedis, exsugensque linguâ bisulcâ sanguinem; Tipula, tantâ levitate super aquam cursans, vel stans, ut non desidat; Seta aquatica, equinum crinem referens.

XVIII. Quadrupeda; primum mansueta Pecora et Iumenta.

Quadrupes quid, 161. Partes illius essentiales, 162, genera, 163. Pecora maiora, 164, et minora, 165, 166, 167, 168. Iumenta, 169. Canes, Feles, Mures, 170, 171, 172.

161. Quadrupeda progenerant fetum vivum aluntque lacte uberum, grandiora unicum, et rarius, minutiora plures, et frequentius.

162. Pro integumento habent vel pilos, vel villos, vel lanam, vel setas, vel squamas, pedes autem vel digitatos, armatos unguibus (ut Canis etc.), vel ungulatos: et quidem ungulâ vel solidâ (ut Equus) vel bifidâ (ut Bos).

163. Quaedam sunt cornuta, carentque superioribus dentibus (quia materia horum transit in Cornua), quocirca ruminant cibum, habentque quattuor ventriculos contiguos: Rumen, Reticulum, Echinum, Omasum, demumque Intestina; et adipis loco Sebum.

164. Quaedam sunt mansueta, sub hominum curâ viventia, Pecora et Iumenta; alia ferocia sunt, Ferae refugientes hominem, quaeritantesque sibi ipsis pastum, et se abdentes per loca latebrosa.

165. Pecorum maximus est Taurus, paleari pendulo notabilis. Vacca praegnans dicitur Forda; nondum feta, Iuvenca; Vitulus grandescens, Buculus, vel Bucula.

166. Minorum pecudum sunt: Oves lanosae, cum Agnis subrumis et abrumis, Arietibusque petulcis, qui vexati arietant, etsi cornibus mutili, quales sunt sectarii Verveces.

167. Hirsutus Hircus castratione fit Caper, hîc et illîc arunco spectabilis; petulantes Haedi circumcursitant Capram.

168. Setosi sunt Porci, qui necdum castrati vocantur Verres, exsecti, Maiales, porcelli sugentes Scrofae sumen et colostram, Nefrendes, depulsi a mamma, Delici.

169. Iumentum est pecus operarium seu Veterinum; inter quae maximus gibbosus Camelus, quô vehiculi vice utuntur; huic proximus Equus, iubâ insignis, licet ferox, calcitrans, effrenis et indomitus, domatur tamen, ut sessori obtemperet; praesertim Cantherius factus, ubi et hinnire desinit; sed pandus Asellus servit oneri baiulando, ruditque, cum ab Agasone vapulat.

170. Canes et Feles sunt nobis custodes: illi pecoris, contra fures; hi penoris, contra mures.

171. Canis enim prodit advenam latratu, improvideque appropinquantem mordet (praesertim catenarius) vel ad minimum baubatur; si irrites, diducto rictu ringitur, si percutias, quiritatur; sed rabidus morsu reddit hydrophobos, latrantes more catellorum.

172. Catus perreptans angulos domûs odoratur ex muscerda Mures (quos muscipula non capit), tum insidiose captat, discerpit, devorat.

XIX. Quadrupeda fera, et Amphibia.

Beluae quid, 173. Elephas, 174. Rhinoceros, 175. Bubalus etc. 176. Unicornis, 177. Alces et Rangifer, 178. Cervus, 179. Dama, Ibex, Rupicapra, Caprea, 180. Bestia quid, Leo, 181. Pardus, 182. Tigris et Lynx, 183. Ursus, 184. Lupus, Vulpes, 185. Onager et Aper, 186. Simia, 187. Lepus, Cuniculus, 188. Erinaceus et Histrix, 189. Gazela et Zibethus, 190. Cati silvestres, 191. Sciurus, 192. Mures silvestres, 193. Amphibia, 194.

173. Ferae maiores dicuntur Beluae, crudeliores Bestiae.

174. Elephas, maxima beluarum, dicitur terreri aspectu musculi, grunnituque porcino; habet duos dentes quadricubitos, qui dant candidissimum Ebur, pabulum vero attrahit Proboscide.

175. Rhinoceros est corpulentiâ fere aequali, indutus squamis osseis, et gerens in naso acutum cornu; quô solet transfodere ventrem Barri, dum cum illo proeliatur.

176. Dehinc sunt feri Boves bicornes, Bubalus, Urus et Bonasus; sed hic habet cornua ad oculos flexa, ad pugnandum inutilia.

177. Unicornis spectandus cornu unico bicubitali, incolit abditissima deserta; neque capi potest, ob incredibilem pernicitatem.

178. Ex gestantibus ramosa cornua, Alces est maxima, habens tergum insecabile prae duritie; tum Rangifer iubatus, velocitateque tantâ, ut decurrat diurno cursu supra octingenta stadia, per nivem et glaciem.

179. Cervus praeagilis, gestans cornua decidua quotannis (regignuntur enim, sed Cervae nulla sunt), solus e brutis lacrimatur moriturus.

180. Damae cornua latescunt; Ibici in dorsum reflectuntur; Rupicaprae sunt obunca, ut auxilio horum insiliat rupes, desiliatque indemnis; Capreolus (cum sua caprea et hinnulis) est minimus corniferorum.

181. Bestiae non sunt cornutae, sed armatae unguibus ac dentibus, quia non herbaticae sunt, sed carnivorae; Leo robustissimus harum, armisque hirtis; rugit formidolose.

182. Pardus dimittit praedam, quam non assequitur saltu terno; habet pellem distinctam maculis nigris; Pardalis diversam paululum, interalbicantibus punctulis.

183. Tigris (et ipsa maculosa), saevissima omnium, dicitur efferari adeo sonitu tympanorum, ut dilaceret seipsam acta in rabiem; Lynx aliquanto minor corpore, haud dispar ferocitate, et visus praeacuti, tergoreque colorato.

184. Ursus villosus continet se per hiemem in spelaeis, sine victu; Ursa refingit catulos circumlambendo, quia semiformes nascuntur.

185. Lupus voracissima bestiarum, famelicus ululat; Vulpes gulosa et dolosa, numquam cicuratur, verno glabrescit, ac fit depilis.

186. Onager perhibetur pasci vento, si herbae desint; Aper pastus radicibus spumat rostro, frendensque dentibus ferit vertagos et Venatores, interimit etiam quandoque.

187. Simia (sola quadrupedum expers caudae) est ridicula imitatrix operum humanorum; ut et Cercophitecus, qui tamen caudatus est.

188. Lepus (quô nihil timidius) dormit oculis patentibus, ac si quid strepit, mox territus arrigit aures, vel proripit se et confugit ad dumeta; si non potest aufugere, et capitur, vagit. Cuniculo nihil fecundius; ut qui non tantum crebro fetat, sed et superfetat.

189. Erinaceus, viso periculo, convolvit se in globum, erigitque aculeos, ne prehendi queat. Hystrix eiaculatur suos aculeos veluti spicula, vulneratque insequentes canes.

190. Gazela exsudat fragrantissimum Moschum; nec dissimilem huic Catus Zibethicus.

191. Cati silvestres, et Martes, Martesque Scythica, valent ad pellicea; sicut et Mustela alpina, et Mus ponticus, et Mus noricus, et Viverra Mustelaque domestica.

192. Sciurus facit sibi umbellam umbrosâ suâ caudâ, qua et utitur vice alae, dum transvolat de arbore in arborem; Mele et Glire nihil somnolentius.

193. Sorex, Cricetus, universusque murinus grex (inimici segetibus) cavant sibi foramina, in quibus hibernant; Talpa suffodiens campos facit grumos.

194. Ad extremum sunt quadrupeda Amphibia, incolentia pariter terram et aquam: Fiber ac Lutra pilosi, caninaeque staturae (sed ille habens caudam squameam, pedesque posteriores anserinos); et Crocodilus movens superiorem mandibulam, inter mandendum; et Testudo clipeata, Ranaque coaxans, cum Bufone venenato, et Calamita innoxia, etc.

XX. HOMO.

HOMO generaliter spectatus, 195; in sua nativitate, 196; vitae cursu et obitu, 197, 198, 199; fine denique, 200.

195. Hactenus collustravimus classes creaturarum. Quibus quia Creator dedit Dominatorem, conformatum ad imaginem suam, hunc agedum speculemur, sed intente, ut dum alia veniunt in cognitionem tuam, tu ne ignores te ipsum: corpore brutis similem, mente ad Angelicam excelsitatem factum.

196. HOMO conceptus in utero Matris, dicitur Embryo; editus in lucem, Infans; impubis, Puer; pubescens, Adulescens; puber, assequutusque terminum Staturae, Iuvenis; tum Vir; mox provectiore aetate, Senex; denique (in decrepita Senecta), edentulus Senecio.

197. Sic e Pupa fit Puella, tum Adulescentula, inde Iuvencula, dehinc Mulier, tandem annosa Vetula.

198. Ita humanae vitae curriculum nihil est nisi Nasci, Puerascere, Adolescere, Iuvenescere, Virescere, Senescere, Mori.

199. Si attendas Aetatis occupationes, Infantia seipsam ignorat, Pueritia ludicris transigitur, Adulescentia curiosis tentatur, Iuventus vanis oblectatur, Virilitas laboribus fatigatur, Senectus relabitur ad priorem invalescentiam (hinc senes dicuntur repuerascere, et esse bis pueri); donec senilis marcor consumat et consummet vitam: heu quam fugacem!

200. Interea tamen demandantur nobis hîc magna peragenda, quae omnia eo tendunt, ut praeparemur aeternitati, in quam intromittendi sumus; disce igitur TE IPSUM NOSSE, obsecro!

XXI. Corporis humani externa Membra.

Corpus hominis mirabile, 201. Membrorum in eo situs, 202. Caput, Capilli, Facies, Frons, 203. Oculi, 204. Pupilla, Palpebrae, Cilia, 205. Aures, 206. Nasus, 207. Labia, Os, Mentum, 208. Iugulum et Cervix, 209. Pectus, Umbilicus, Inguen, 210. Tergum et Latera, 211. Brachia et Manus, 212. Vola, Palma, Pugnus, Digiti, 213. Coxae, Femora, Pedes, 214.

201. Corporis nostri compagem (rationalis Animae habitaculum organicum, tamquam illustre specimen sapientissimi Architecti) nemo satis demirari queat, si articulatim spectetur.

202. Quae Membra bina data sunt, locantur ex adverso ad latera, quae singula, per medium; praestabiliora supremo loco vel intimo; sequiora infimo vel extimo.

203. Capilli contegunt potissimam partem capitis (rotati in vertice); anteriorem decorat Facies, e qua dignoscimus personas; in facie autem Frons eminet, figurâ prope semicirculari (desinens utrinque in Tempora), plerisque glabra, paucis hispida; senescentibus rugosa, laetis erugata, iracundis caperata.

204. Oculi subiacent Fronti, mobiles quoquoversum, facti e tunicis (Coniunctiva, Cornea, Uvea, Retina) et transparentibus humoribus (aqueo, crystallino, et vitreo); prominuli cernunt obscurius, profundiores clarius; sed hirqui sudant, saepe lacrimas, quotidie gramias.

205. Pupilla (circumfusa albo) est Speculum, in quo imagunculae rerum obiectarum resplendent, in forma pupularum; eam humectant palpebrae nictando, Cilia vero (e crepidine palpebrarum enata) una cum superciliis, prohibent, ut ne quid incidat.

206. Auriculae sunt adaptatae Auribus; patulae, ad repercutiendum sonos, et cavatae, ad introvertendum anfractibus; in quorum meatibus colligitur Cerumen.

207. Nasus (odoratûs et expurgandi cerebri instrumentum) incipit ad intercilium et demittit se inter duas genas, discriminaturque in duo spiracula, Nares, per quas demanans mucus detinetur (non tam a vibrissis, quam) a carunculis spongiosis, ut ne defluat ante munctionem.

208. Infra Nasum sunt rubicunda Labia; apertile Os; tum Mentum et Malae, ephebis lanugine, Viris barbâ intectae, superius labrum tegitur mystace bipartito; sed quidam sunt imberbes.

209. Iugulum est pars Colli anterior, Cervix posterior.

210. Pectus turget papillis (calidioribus maribus hirtum). Umbilicus est in medio ventris; infra hunc inguen, cum adiacentibus verendis, quae ut nudare ita nominare, pudor vetat.

211. Tergum habet Humeros, Dorsum, Lumbos, et Nates, obvolutas clunibus, sessionis gratiâ; ad latera sunt Axillae, et Hypochondria.

112. Ab humeris dependent torosa Brachia, hinc flexibiles Cubiti (quibus inniti solemus) et Lacerti, Manusque perquam versatiles, ut quidvis pro lubitu versare, ac informare valeamus; quarum sinistra tenet, dextra operatur, quamvis hoc se habet apud Scaevolas contrarie, apud ambidextros indiscriminatim.

213. Manus concava dicitur Vola, diducta Palma, contracta Pugnus; habetque Digitos quinque, et quisque digitus articulos tres, totidemque condylos; quorum postremi exeunt in ungues, quibus scabimus, scalpimus, lancinamus, laceramus. (Pollice premimus, Indice monstramus, Verpo ludificamus, Annulari annulos gestamus; Auricularis pro Auriscalpio est.)

214. Sic infra Coxas Femora sunt; sub genubus Crura, sub poplite Surae, a suffragine est imus pes, continens talos et calcaneum, convexam plantam, et solum, Hallumque cum digitis, quibus subnixi eminentius protollimur.

XXII. Partes Corporis osseae.

Ossium divisio, 215. Ossa capitis, 216. Trunci, 217. Spinae dorsi, 218. Pectoris et laterum, 219. Ossa Sessibuli, 220. Ossa Artuum, 221. Manuum, 222. Pedum, 223. Ossium medulla et membranae, 224. Iuncturaeque et ligamenta, 225.

215. Libetne introspicere interanea? Videbis mirabiliorem structuram Microcosmi, cuius fulcra OSSA, circiter trecenta sunt; divisa in ossa Capitis, Trunci, Artuum.

216. Capitis Calvaria est pectinatim veluti consuta, ex pluribus ossibus: duae Maxillae continent triginta duos dentes, in totidem alveolis, quorum anteriores quaterni vocantur Incisores, utrinque illis proximi Canini, dehinc quini maxillares (seu molares) postremo genuini bini.

217. Truncum constituunt, in longum quidem spina dorsi, superne vero ossa thoracis, inferne os sessibuli.

218. Spina dorsi (ut serviat corporis flexurae ac erectioni) dissecta est in Vertebras triginta quattuor; quarum septem insunt Cervici, duodecim Tergo, quinque lumbis, quattuor ossi sacro, residuae sex ossi coccygis.

219. Ossa data pectori muniendo sunt, inante Sternum, a tergo Scapulae duae (quas cum Sterno copulant claviculae, seu iugula, in avibus furculae dictae), collateraliter vero Costae, utrinque duodenae, omnes exeuntes e vertebris Spinae, sed tantum septenae superiores articulatae cum Sterno; quinas breviores nothas vocant.

220. Os sessibuli vocatur sub lumbis Os ilium; in opposito (sub ventre) Os pubis; ad latera, quâ femoribus insistit, Os coxae.

221. ARTUS sunt manuum et pedum Ossa: illa impacta Scapulis, haec Coxendicibus.

222. Ossa Manûs unius tot sunt, quot vertebrae Spinae dorsi: Os Brachii unum; Cubiti duo (Ulna et Radius); Carpi octo; Metacarpii quattuor; Pollicis et reliquorum digitorum terna (coniunctim quindecim).

223. Sed in pede non nisi tricena sunt: os Femoris unum; Cruris duo (Tibia et Fibula); Tarsi septem; Metatarsi quinque; Digitorum quattuordecim; et insuper patella genualis.

224. Maiora ossa sunt cava intrinsecus, continentque medullam; minora, non quidem medullosa, succosa tamen; omnia contecta extrinsecus membranulis (periostia dictis).

225. Iuncturae ossium simplici commissurâ glutinantur, ubi sine flexu sunt; sed ubi debent flecti, cohaerent articulatim, per insertum caput alterius cotylae alterius; interpositâ tamen cartilagine (velut culcitellâ) ne ossa (mutuô contactu et attritu) dolorem sentiant. Ac ne etiam violento motu ossa divellantur, aut luxentur, quilibet articulus circumligatur ligamentis firmissimis.

XXIII. Carneae partes Corporis.

Caro in Musculos divisa, 226. Cerebrum et Nervi, 227. Septum trunci transversum, 228. Thoracis viscera, 229, et Abdominis, 230.

226. Ita est Sceletos nostri corporis, quem CARO circumvestit; at non continuâ massâ, sed (ob diversas motiones membrorum) dispertita velut in funes, aut farcimina, quae Anatomici vocant Musculos, et numerant quadringentos quinque; qui, detractâ cute, sic apparent. (NB. Figura.)

227. Cerebrum est summum inter Viscera, convelatum geminâ meninge, intra cavernas Cranii; in se autem divisum in quattuor cellulas (vocant Ventriculos), partes autem tres: Cerebrum nempe ipsum, et Cerebellum, et Medullam; unde Medulla spinalis exit, et ab hâc rursum rami Nervorum dividunt se per totum corpus.

228. Cava Trunci sunt divisa in duas concamerationes, dissaeptas ab invicem carneo saepto transverso (diaphragmate), supra quod est Thorax, infra illud Venter.

229. Thorax continet Praecordia: nempe Cor, inclusum pericardio, unde prodit Aorta magna, truncus Arteriarum dividendarum per omne corpus; et Pulmonem circumdatum cordi, carne rarâ, ceu spumeâ ac bivalvi.

230. Viscera Abdominis sunt septem: Ventriculus (cum Intestinis substratis sibi), circumtectus Omento; ad cuius dextrum iacet Iecur, cum vesicula Fellis oblonga; ad sinistram vero Lien, et in Lumbis duo Renes; tandemque Urinaria Vesica; omnia haec circumtensa Peritonaeo, tota vero Corporis compages Cuti, et Cuticulâ.

XXIV. Humores Corporis cum Spiritibus.

Humores quattuor, 231. Complexio quadruplex, 233. Spiritus trinus, 234. Functio trina, 235.

231. Quemadmodum Ossa explentur carne, ita Caro udatur Humoribus; hos autem permeant Spiritus, effectores omnium quae fiunt in corpore.

232. HUMOR primarius est Sanguis, rubens et dulcis; tum Pituita (Phlegma) subalbicans et insipida; dehinc Cholera, bilis flava et amara; tandem Melancholia, bilis atra et acida.

233. Pro praepollentia Humorum inducitur nobis diversitas Temperamenti; ut alii dicamur Sanguinei, calido-humidi et alacres; alii Cholerici, calido-sicci et feroces; alii Phlegmatici, frigido-humidi et segnes; alii Melancholici, frigido-sicci et tristes.

234. SPIRITUS autem fiunt e depuratissimo Sanguine, et diffundunt se per corpus totum, ad illud vivificandum et vegetandum: Naturalis diffluit ex Hepate, per Venas; Vitalis dissultat ex Corde, per Arterias; Animalis dimanat e Cerebro, per Nervos.

235. Quisque illorum fungitur munere suo peculiari: Naturalis distribuit membris nutrimentum; Vitalis communicat iisdem vivificum calorem; Animalis dirigit Sensum et Motum; quae singula qua ratione fiant, edisce.

XXV. Functio Naturalis.

Nutritio e Sanguine, 236. Sanguinis concoctio prima in Ventriculo, 237. Secunda in Mesenterio, 238. Tertia in Hepate, 239. Unde excrementa serosa, 240; turbida, 241; densa, 242. Ultima concoctio in Membris, 243; excrementum eius Sudor, etc. 244. Fames et Sitis quid, 245.

236. Omnia Membra nutriuntur SANGUINE; Sanguis autem fit ex concoctis alimentis, hoc processu.

237. Alimentum (incîsum primoribus, atque confractum caninis, si quid durum fuit) manditur molaribus, mansumque demittitur e Bucca, per Gulam, in Stomachum; ubi fit concoctio prima, hoc est, conversio ingesti cibi et potûs in Chylum; si quid hîc non sufficienter percoctum est, auget pituitam.

238. Chylus defertur (per inferius Orificium Ventriculi) in Lactes, (Lactes sunt graciliora Intestina, convoluta in multimodas spiras, et obvoluta Mesenterio), ibique eliquatur purius, protrusis faecibus crassioribus per intestina crassiora, egestisque et eiectis foras (dicuntur Oleta et Merdae).

239. Quod autem nutritivum inest Chylo, exsugunt venulae Mesaraicae, immittuntque Hepati per Venam Portam; ubi peragitur concoctio secunda (h.e. sanguificatio) amotis inde per tres vias ternis excrementis: serosis, turbidis, perustis.

240. Nam quod serosum est, id meat ex hepate (per Venas emulgentes) ad Renes; ulteriusque per venas albas (Ureteres) ad Vesicam; cui Urina instillatur, et exinde meiendo emittitur.

241. Quod turbidum est in sanguificatione, id trahit ad se Lien, receptaculum atrae bilis; immittitque rursum intestino crasso, per venulas certas.

242. Tandem Vesicula Fellis receptat inflammatiores portiunculas (Sanguinis) et transmittit itidem ad Intestina, quae inde stimulentur ad egerendum stercora.

243. Sanguis sic iam purificatus, digeritur per Venam cavam, dimittentem ramusculos quoquoversus, ubi fit tertia concoctio; dum quodvis Membrum bibit rorem illum sanguineum exstillantem, et assimilat sibi lentâ agglutinatione, atque sic accorporat.

244. Excrementa huius tertiae concoctionis sunt impuritates collectae membratim, expellendae per poros cutis, et alia emunctoria (puta per sudorem, sputum, mucum, sternutationem) ut ne faciant putrescentes morbos.

245. Ergo quodcunque Membrum est indigum alimenti, sollicitat suas venulas; illae venas, hae Iecur; Iecur venas Mesaraicas, hae Ventriculum; Ventriculus vero corrugat se, si non habet quod det; et hoc est, quod vocamus Esuriem; Sitim autem, cum opus est alimento humido, faucesque arefiunt.

XXVI. Functio Vitalis.

Officina Spiritûs Vitalis Cor, 246. Ardet semper, 247. Refrigeratur a Pulmone, 248. Tracheâ semper patente, 249. Sonosque edente, 250. Vox articulata, 251, et inarticulata Brutorum, 252. Hominisque, 253. Uvulae usus, 254, et Tonsillarum, 255.

246. COR, fons vitae, excoquit (ex purissima portione sanguinis) flammulam, Spiritus vitalis dictam, distribuendam per Arterias in omnia membra.

247. Palpitat autem prae calore continenter; ut experiri potes ex contrectatu pectoris, arteriarumque pulsu; praesertim ad carpos, et ad tempora.

248. Pulmo ergo illi adiacens, attrahit (distendendo sese instar follium) frigidiusculum aerem, eumque afflando Cordi refrigerat illud; rursumque se comprimendo, et tepefactum aerem reflando, egurgitat fuliginosos halitus; quod Spirare et Respirare vocamus.

249. Quae res cum deserviat vitae sospitandae, factus est Canalis ille (a faucibus oris in pulmonem descendens) ex cartilagineis annulis; ut posset patere semper, claudi nunquam, ne respiratio intercipiatur.

250. Sed haec Arteria aspera est simul Vocis instrumentum; quippe cuius summitas, Guttur, habet rimulam fistulae similem, in quam aer impulsus sonat; acutius vel gravius, prout annulus Tracheae se progerens (superior aut inferior) a Larynge distantiam facit.

251. Articulatam Vocem facit varius allisus soni (ad linguam, palatum, dentes), variaque configuratio oris.

252. Inde est quod brutorum voces multisonae, et tamen unisonae, sint: Anguis enim tantum sibilat, Aquila clangit, Ciconia gloterat, Cornix cornicatur, Apis bombilat, Bos boat, Taurus mugit, Ovis balat, Porcus grunnit aut quiritat, Vulpes gannit, Ursus murmurat, etc. Pisces carent voce, quia carent pulmone ac tracheâ.

253. At homo potest aliter atque aliter sonare, dum tristis suspirat, aegrotus gemit, impatienter dolens plorat, et eiulat; tacite loquens mussat aut susurrat; sonore, clamat, etc.

254. Quia vero trachea non potest tolerare aliud praeter aerem (alioqui mox tumultuatur, tussiendoque expectorare molestam rem quaerit), additum ibi operculum, Gurgulio, obturat Laryngem tum, cum alimentum Oesophago ingeritur, ne aliquid influat.

255. Tonsillae sunt duae fungosae glandulae, ibi ad uvulam sitae; veluti fontes salivae, ad Linguam semper salivandum.

XXVII. Functio Animalis: cum Sensu, Motu et Quiete.

Sensuum sedes ubi, 256. Numerus, 257. Tactus, 258. Gustus, 259. Olfactus, 260. Auditus, 261, 262. Visus, 263. Differentiae coloris Albi et Nigri, 264. Lutei et Caerulei, 265. Viridis et Rubri, 266. Sensus interni tres, 267; illorumque officia, 268. Motus quomodo fiat, 269. Somnus quid, 270, et Somnium, 271. Usus somni, 272. Accidentia dormientium, 273.

256. Sedes Spirituum Animalium est in Cerebro; unde illi excurrendo per Nervos (ad oculos, aures, nares, linguam, et per omne Corpus) faciunt ut quicquid nos contingit, quale sit cognoscatur.

257. Nam caleatne aliquid an frigeat, comperies tangendo; Humidumne an siccum sit, prensando; Durum an molle, comprimendo; Asperum an laeve, attrectando; Grave an leve, attollendo; ubi sit in tenebris, palpando.

258. Atque iste est primus SENSUS, Tactus, quô si afficimur blande, Voluptas est; si moleste, Dolor; si blandulis prensationibus, Titillatio; si minutulis compunctiunculis, Pruritus.

259. Idem Spiritus examinat Sapores linguâ, porosô et nervoso membrô; deprehenditque mel esse dulce, fel amarum; acetum acidum, piper acre, fructum maturum sapidum, immaturum austerum; labruscum acerbum; multaque prorsus insipida; estque hic secundus sensus, Gustus.

260. Tertius est Olfactus, internoscens Odores, hoc est, subtilissimas exhalationes rerum; quae permanando ad nares, Spiritum afficiunt, vel grate, Suaveolentiâ, vel moleste, Graveolentiâ; ut cum adusta caro exhalat Nidorem; putida Putorem, rancida Rancorem (quale esse solet Lardum et Arvina), morticina Foetorem; omnia enim mucida et situ corrupta, putent, sordent, foetent.

261. In Auribus est officina Auditûs, ubi Spiritus discriminat Sonos, id est, coagitationes concussi circa se aeris, quas percipiunt auditoria organa (sunt membranula tensa, et super illam quattuor ossicula, Stapes, Incus, Malleolus, os orbiculare), in quibus aliud vibramen perciet Clamor, quam Sibilus, etc.

262. Sonitus repercussus et resonans, aut reboans, Echo dicitur; modulatus, Cantio, e fractura veniens, Fragor, ex elîsis, Crepitus, et si vehementior sit, Fremitus, valde tenuis, Tinnitus, etc.

263. Visu discriminamus Colores; quorum Albus et Niger extremi sunt, Luteus et Caeruleus, Viridisque et Ruber, intermedii.

264. Albitudinis et Nigritudinis gradus ita dignosce: Creta est candida, Capillus canus, Ebur lacteum, Palea pallida, Asinus cinereus (seu murinus), Unguis russus. Pix est atra, Aethiops fuscus (furvus), Passer pullus, Anser aquilus, Castanea spadicea (badia).

265. Inter Caerulea et Lutea discernes, si dices Caryophilla hyacinthina, Violas ianthinas, Sugillationem liquidam, Cyanum cyaneum, Felinos oculos caesios (glaucos). Aurum vero est flavum, Cadaver luridum, Lupa rava, Later semicoctus gilvus.

266. Inter viridia et rubra sic discrimina: Quercetum est herbeum, Pinetum prasinum, Pontus vitreus, et cum undat venetus. E rubris sunt, Coccus purpureus, Minium puniceum, Flamma rutila, Vulpecula rufa, Leo fulvus.

267. Ut autem sentias te sentire, dati sunt Sensus interni tres: 1. Sensus communis sub sincipite; 2. Phantasia, sub vertice; 3. Memoria, sub occipitio. Illic Spiritus tanquam in specula stans, arripit simulachrum cuiusvis rei visae, auditae, olfactae, gustatae, tactae; isthîc ea speculans diiudicat; hîc illas icones in futurum recondit, et pro occasione depromit.

268. Officium igitur Sensûs communis est attendere; Phantasiae, imaginari; Memoriae, meminisse, aut si quid oblita fuit, reminisci.

269. Idem Animalis spiritus operatur Localem motum; dum discursans per Nervos, et implens Musculos, hinc intendit Tendines, inde retrahit; quam intensionem et attractionem sequitur Motus Membri.

270. Fessus autem quaerit quiescere, ideoque (derelictis sensoriis) occulit se in sua intranea, quod Somnum vocamus; et sic Dormire nihil est, nisi habere sensus requiescentes ab externis operationibus; quô iidem Spiritus defessi, et dispersi, et disperditi, se intra se recolligant.

271. Naturalis enim Spiritus maxime tunc vacat digestioni; Vitalis reparat nativum calorem; Animalis seipsum in Cerebro vegetans, et suas Cellulas transcursans, in quae phantasmata incidit, illa reassumit perspeculanda; quod Somnium vocamus.

272. Tempestivus Sopor recreat nos, quia vires auctat; nimia Vigilia fatigat, quia exhaurit; nec tam impense debilitat Inedia, quam Insomnia.

273. Qui dormiturit, is oscitat et pandiculatur; qui dormitat, is nictat oculis, et nutat capite; qui dormit, somniat, et aliquando stertit; qui edormivit, expergiscitur (seu evigilat) experrectusque expergefacit (seu excitat) alios.

XXVIII. Mens cum Affectibus, et Conscientia.

Mens quid, 274. Ratio, Voluntas, Animus, 275. Intelligere, Velle, Conari, 276. Gradus intelligetiae, 277, Inscitiae, 278, Intellectusque et Fidei, 279. Scientia, Error, Opinio etc., 280. Voluntas vult bona per se, 281, mala per accidens 282. Affectus animi circa obiecta bona, 283, et mala, 284. Compassio, 285. Conscientia, 286.

274. Quia sensus percipiunt praesentia tantum obiecta (et quidem superficiarie), data est MENS; h.e. Vis ad absentia quoque penetrandi, abstrusa indagandi, futura praesagiendi; cum Arbitrio appetendi bona agnita, et Facultate audendi concupita.

275. Vocamus vim illam Penetrativam Rationem, quae Rerum Intellectum quaerit; vim Boni Appetitivam dicimus Voluntatem, quae Rerum Electionem exposcit; vim consectandi desiderata nuncupamus Animum, qui Rerum potestatem ambit.

276. Haec tria faciunt differre Hominem a brutis; immo Homines ab hominibus, dum alii plus aliis, et melius, intelligunt, volunt, satagunt.

277. Nam qui inquirit multa, est Industrius; qui arripit rem facile, Ingeniosus; qui excogitat, Sollers; qui noscit, Gnarus; qui notitiam firmavit usu, Expertus; qui rebus novit uti, Prudens; qui utitur, Sapiens; qui abutitur, Astutus.

278. Contra, qui nihil curat, est Socors; qui nihil percipit, Stupidus; qui tarde perspicit, Hebes; qui nihil perpendit, Improvidus.

279. Quod quis sensu tenet, id scit; quod ratione, id intelligit; quod fide, id credit. Sed hîc relatio virisimilis facit Persuasionem; probata, Assensum; admissa sine probatione, Credulitatem.

280. Quorum causam non intelligimus, Miramur; quae pernoscere volup est, Rimamur. Sed vera perceptio rei dat Scientiam; falsa, Errorem; debilis, Opinionem; ex coniecturis veniens, Suspicionem; nutans, Dubitationem; impedita, Hallucinationem; nulla, Ignorantiam.

281. Voluntatis est, bona amare ac velle, mala odisse ac nolle; si quando fit, ut haec placeant et illa displiceant, est ex accidenti; tunc enim externa species decipit eam, ut eligat deteriora, et spernat potiora.

282. Nam ex aberrationibus intellectionis veniunt errata Voluntatis; et dehinc Animi conatus enormes, moliminaque irrita; quia ignorantia Boni affert eius neglectum; satietas, fastidium; praefervidus amor, Zelum.

283. Unde et reliquae Animi passiones, seu AFFECTUS, veniunt; Nam si Bona absunt, desiderat illa, optat, sperat, pro adipiscendis nihil non tentat; metuit tamen frustrationem, atque si videt differri, habet taedium; si adsunt, gestit, laetatur, plaudit, oblectatque sese perfruendo iis; saturatus tamen rursum illa fastidit; si eripiuntur, tristatur, dolet, queritur, paenitudine affligitur, desperat.

284. At Mala inquietant eam magis, quae ventura abominatur, formidat, tremiscit; advenientia horret, trepidat, aut stupescit; postquam obvenerunt, irascitur, maeret, luget.

285. In alienis bonis et malis, non semper eodem modo affecta est; ibi enim gratulatur, aut invidet; hîc commiserescit, aut (si perversa est) exultat et insultat.

286. Mens obversa sibi ipsi, et actionibus suis, dicitur CONSCIENTIA; quae si pervidet se intellecta et electa bona secutam esse, reprobata vero mala aversatam, gaudet; sin, pavescit, et fit contra seipsam Index, Testis, Iudex, Tortor.

XXIX. Accidentia Praeternaturalia, Morbi, primo externi.

Obesitas, macies, deformitas, 287. Sanitas et Morbus, 288. Male figurati, 289. Male Oculati, 290. Male linguati, 291. Male pedati, 292. Vulnerum species, 293, et Ulcerum, 294. Ozena, Reduvia, Morbilli, 295. Luxatio, fractura, ruptura, 296.

287. Secundum exteriorem aspectum, quidam sunt Corpulenti et Obesi; alii Graciles, Macilenti, et Strigosi; quidam Formosi, alii Deformes ac Turpes (Gibbus enim, struma, et quodvis Tuber, deformant). Secundum interiorem habitudinem alii sunt firmi, alii invalidi ac teneri.

288. Integrae functiones dant Sanitatem, laesae Morbum; sive laesio fiat a mala conformatione membrorum (ut cum maiora et minora sunt iusto, aut male figurata, aut perperam situata) sive a solutione continui (ut in Vulnere, Ulcere, Luxatione, Fractura, Ruptura) sive a vitiata crasi humorum (ut in Morbis).

289. Male figurati sunt: Obstipi, Cernui; Capitones, Cilones, Frontones, Buccones; Labiones, Dentones; et qui habent nasum aduncum, vel reduncum (resimum) vel simum, item Gibbosi, Strumosi, Verrucosi.

290. Cui sunt parvi ocelli, Ocella dicitur; unoculus, Luscus; cernens oculis contortis, Cocles; distortis, Strabo; obliquatis et limis (ac alterutro minore), Paetus; semiclausis, et tantum admota videns, Myops; non videns ad lucernam, et caligans, Lusciosus.

291. Mutus est impotens fari (a congenita surditate); Traulus R non pronuntiat; Blaesus male sibilat; Balbus haesitat; Nasutus putatur odorari acriter, Flaccus esse bardus, Bucculentus ingluviosus; Crispus non calvescere facile; Rufus canescere tarde.

292. Mancus caret manu; Ancus habet contractam; Sedigitus redundat digito; Claudus claudicat; Pedo habet pedes longiores debitô, Pansa latiores, Loripes incurvos; Scaurus talos nimis exstantes; Varus crura divaricata; Vatius in medio extorta; Valgus praecrassas suras; Compernis sibi atterit genua.

293. Vulnus fit caesim, aut punctim, aut morsicatim (mordicus), Plaga percussione aut contusione, Vibex verbere; Pusula ustione, Pernio gelatione; Callus induratione; sed Livor est signum Plagae; Cicatrix superest a curato vulnere.

294. Ulcus est subcutanea putredo; cuius suppurationem vocabis Abscessum; centrum vero eius vomicam exstillantem pus, tabum, et saniem; at quod de loco in locum serpit, est Herpes; quod citra se carnem exedit, Cancer; quod eandem mortuam facit, Gangraena.

295. Ozaena, est suppuratio in naribus; Reduvia, ad ungues. Varioli et Morbilli, ubivis.

296. Luxatio fit, cum ossa emoventur suis acetabulis; Fractura, cum diffringuntur; Ruptura accidit Membranis, ruptô scil. (vel relaxato) peritonaeo; unde Hernia omentalis, si omentum, et Hernia intestinalis, si intestina, protuberent in inguina, vel procidant in scrotum.

XXX. Interni Morbi.

Series Morborum, 297. Morbi ventriculi, 298. Intestinorum, 299. Venarum Mesaraicarum, 300. Hepatis, 301. Fellis, et Lienis, 302. Vasorum Urinae, 303. Sanguinis exsudati, 304. Defluxionis variae, 305. Cordis et Pectoris, 306. Sensuum laesorum, 307. Motûs varie laesi, 308. Somni male affecti, 309. Aliae Morborum differentiae, Febriumque, 310. Capitis et dentium dolor, moribundorumque Symptomata, 311.

297. Iam denarrabo Morbos Temperamenti, ordine functionum.

298. VENTRICULUS, si nihil alimenti appetit, est Anorexia; si plus nimio, Bulimia; si absurda, Pica; si assumpta coquit imbecilliter, fiunt Fluctuationes; erumpentes sursum per Singultus, aut per Ructus; deorsum autem per Flatus, aut etiam Crepitus; si coquit prave, Vermes; si plane non coquit, sed reicit per superiora, est Nausea et Vomitus; per inferiora vero Lienteria.

299. Si INTESTINA non eiciunt, dicitur Constipatio alvi; si cum torminibus in ilibus, Ileos (seu Iliaca passio, et Volvulus, ubi cibus stercoribus permistus reicitur ore); si in intestino crasso, colo, Colica; si vero deiectio nimie crebra est, Diarrhaea; si sanguinolenta, Dysenteria; si pauca, et cum difficultate (aut inani conatu egerendi), Tenasmus; si sursum et deorsum, Cholera.

300. MESARAICARUM VENARUM obstructio, dat Inflationes, Melancholiam hypochondriacam, et lentas Febres.

301. HEPAR, si generat sanguinem aquosum intercutem, fit Hydrops; si semicrudum, Cachexia et Pallor; si nimis acrem, Scabies et Papulae; sique occulta malignitas se admiscet, Scorbutus, Lues venerea, Lepra.

302. FEL inficiens sanguinem, efficit Auriginem (flavam scil. Icteritiam aut Icterum nigrum), Gracilitatem, Tabem; LIEN vero multas faeces colligens, inducit sinistro lateri Tumorem et Scirrhum; easdem autem derivans ad ani exitum, Haemorrhoides; aliquando cum Procidentia ani, aut Fico.

303. SERUM, detentum diutius in ureteribus, facit Lumbaginem; in Renibus et Vesica, Calculum; suppressa vero Urina, excitat Ischuriam; difficilis, Dysuriam; guttatim exiens, Stranguriam; sanguinea, cruentam mictionem; immoderata, Diabeten.

304. Assimilatio sanguinis delati ad membra nulla, aut paulula, affert Macrorem; nimia, Inflationes et Inflammationes (quas vocamus in tonsillis Anginam, sub linguâ Ranulam, in venis Varicem, in cute ubivis Erysipelas); prava, Impetigines; in facie Lichenes; alibi Vitiligines (Lentigines); inque capite Porrigines. Sed Alopecia, Calvities, Canities, sunt a defectu humidi radicalis.

305. Superamenta coctionum ascendentia ad caput, indeque defluentia in partes subiectas, faciunt Destillationem (Catarrhum); quae si delabitur ad oculos, facit Lippitudinem; si ad fauces, Gravedinem; si ad Tracheam, Raucedinem; si exulcerat pulmonem, purulentaque exscreatio adest, Phtisin; si denique salsa illuvies detruditur ad articulos, Arthritidem (quam vocabis in manu, Chiragram; in pede, Podagram; in genu Gonagram; in coxendice, Sciaticam).

306. Motus Cordis intensus dicitur Palpitatio cordis; nullus, Animi deliquium; respiratio difficilis, Anhelatio; nimis frequens, Asthma; Thorax eiecturus aliquid molestum, excitat vehementi commotione Tussim; Cerebrum Sternutationem; at qui dormiunt supini vel proni recubantes, facile infestantur Anhelitu.

307. Sensu laesi, sunt Caeci et Caecutientes, Surdi et Surdastri; et quibus est obtusus odoratus vel gustus; et qui stupent, ut attacta non dignoscant; Interno sensu autem, nihil imaginari posse, est Stupor; difficulter, Hebetudo; absurda, Delirium (Delirium vero, cum adiuncta febri, Phrenesis est; cum tristitia, Melancholia; cum furore, Mania); nihil reminisci posse, aut aegre, Obliviositas est.

308. Involuntarius motus unius membri, est Convulsio; minutus et creber, Tremor; cutem tantum stringens, Horror; corpus valide iactans, Epilepsia; obrigescens in membro, Spasmus; ademptus toti corpori, Apoplexia, uni lateri, Hemiplexia, uni membro, Paralysis; quae omnia proveniunt ab obstructione nervorum, et prohibito affluxu Spiritûs Animalis; qui si in Cerebro ipso circumagitur, est Vertigo.

309. Somnus nullus aut pauxillus, est Insomnia; nimius, Somnolentia; continuus, Veternus; cum respiratione intercepta, et turbulenta somniatione compressoris alicuius, Incubus; surgens per Insomnium et obambulans, Noctambulus nominatur; vigilans introversis sensibus, et oculis inconnivis, et in animi raptu, Ecstaticus.

310. Alii ergo morbi faciunt dolorem, ut Calculus etc.; alii pruritum, ut Scabies etc.; alii stuporem et insensilitatem, ut Paralysis; alii sunt acuti citissime perimentes, ut Pestis; alii lenti, diuturnitate affligentes, ut Phthisis etc.; alii contagiosi, ut quaevis Lues vaga; alii afflictant calore et frigore, ut in paroxysmo Febris; quae semel tantum veniens, Ephemera dicitur; aliquandiu durans, Continua; repedans per vices, Intermittens; et haec rursus vel quotidiana, vel tertiana vel quartana; vel denique Pestilentialis, Bubones et Carbunculos eiaculans; aut tandem latenter ac penitissime ossa depascens, Hectica, incurabilis.

311. Cephalgia infestat totum Caput, Hemicrania alteram partem capitis, Odontalgia gingivas (acutissime, cum infantes dentiunt, quia gingivulae scinduntur); Pleuritis pungit latera; symptomata vero moribundorum sunt, Stertor lethalis, membra infrigidata, procidentia oculorum, etc.

XXXI. Defectus Naturalium, cum Monstris.

Monstra dantur ubique, 312, ut in Meteoris, 313, et Vegetabilibus, 314, et Animalibus, 315, Hominibus, 316. Quaedam tamen sunt incerta, 317, quaedam ficta, 318.

312. Natura deerrat interdum in generatione rerum; facitque ut in omni genere quaedam abortiant; aut partum producant membris defectis, vel superfluis, vel Monstrosis; vel etiam degenerantem in aliud; quod scire etiam confert.

313. Portentosa Meteora sunt, cum pluit sanguinem, sulfur, lapides, ranas, et alia insolita; et cum igniti Globi decidunt; cum acies armatae visuntur in nubibus, similiaque ostenta.

314. Item Vegetabilia, cum Triticum degenerat in Secale, immo in Lolium; Hordeum in Aegylopem; Avena in Avenam fatuam, etc.

315. Monstrum in animantium genere est Animal natum biceps, aut triceps, bicorpor vel tricorpor. Item bigener, quales sunt Muli, prognati ex Asino et Equa. Leopardique ex Pardo et Leaena, et Hybridae ex fero et domestico sue.

316. Ex hominibus monstrosi habentur Androgyni, quibus est ambiguus sexus; et mutili aliquo membro, aut excedentes; aut alias insuete formati; quibus annumerare licet immanes Gigantes, nanosque Pumiliones.

317. Quod narrant de Phoenice ave (exurente seipsam, et reviviscente e cineribus), item de Pelicano (vivificante pullos â serpente occîsos), et de Boa (serpente ad 120 pedes excrescente, integrosque devorante cervos), et de Hydra septicipite, et de Gryphe, volucri quadrupede, et Harpyis, obscaenis avibus, et de Centauro, semihomine Equo, et de Pygmaeis, cum Gruibus belligerantibus, etc. videntur fabulosa.

318. Fauni vero, homines sylvani et hirsuti, semiviri et semiferi, Tritones item et Sirenes, si figmenta non fuerunt, daemonia fuerunt.

XXXII. Rusticanae Artes: primumque Horticultura.

Transitio a Naturalibus ad Artificialia, 319. Villa cum Hortis etc., 320. Species Hortorum, 321, et Saepimentorum, 322. Operationes Olitoris, 323, et Arboratoris, 324, 325. Fructuum collectio, 326, et usus, 327; in specie Olei, 328, Topiarii opera, 329.

319. Transeamus ad humana Opera; ut videas, quomodo Rustici in Villis, Opifices in Oppidis, Litterati in Scholis, transferant opera Naturae in usus suos.

320. Officina ruralium operarum est Villa, cum Hortis, Agris, Pascuis; ubi curatur, ut Naturalia procrescant felicius.

321. HORTICULTURA exercetur ab Hortulanis; vel eduliorum causâ, in Olitorio et Pomario; vel deliciarum ergo, in Viridario et Topiario.

322. Hortos saepimus saepimentis: sive humilioribus; ut sunt Agger, ex congesticiâ humo factus; Maceries, e congerie lapidum acervata; Vacerra, ex unâ et alterâ pertica constructa; sive altioribus, ut est Saepes e sudibus et vitilibus plexa; vel Plancae e ligneis tabulis coagmentatae; vel denique Murus, e caemento et calce structus.

323. Olitor, saturus olera, elapidat Terram, stercoratque; tum fodit ligone aut bipalio, adaggeratque pulvinos pala; et spargit semina per areolas; consarritque rastellis; tum rigat, post exherbat, h.e. runcat manibus aut sarculis, adnatas impertinenter herbulas; tandem colligit matura oluscula, subsecando, aut evellendo, aut effodiendo.

324. Arborator plantat Plantarium; dum conserit Seminarium semine fructuum; aut depangit in terram Taleas; aut serit Viviradices decorê; quibus diffissis inserit surculos, insitosque oblinit; et dehinc scalpro putat Germina; exputat Stolones; abnodatque Nodationes; et amputat, si quid exarefieri coeptum est.

325. Depurgat etiam muscosas, verminosas, formicosas Arbores, â musco, erucis, araneis; Sideratas vero, cariosas, steriles, effoetas, vel ablaqueat, seu circumfodit (summatim aut profundius), rursumque circumaggerat; vel stirpitus eradicat; recîsa siquidem, aut etiam excîsa repullulant; evulsa non refruticantur.

326. Maturi fructus aut decidunt ultro; aut carpuntur manu strictoris; aut decutiuntur perticâ (si quô manus non pertingat); aut excutiuntur quassatione arboris, et colliguntur â legulis; sed durabiliores sunt strictivi cadivis; serotini praecocibus; vegeti vietis; et conditivi crudis.

327. Eduntur aut recentes (aliquando cum termite devulsi); aut fracidi; aut torridi, ut sunt Ficus aridae, et Uvae solem passae, maiores et minores, etc.; quidam vero naturâ suâ duracini sunt.

328. Oleum exprimitur pressurâ olivarum, in olearias ampullas; Amurca vero subtus sidens, abicitur una cum fracibus.

329. Topiarius apparat Viridarium, e selectioribus floribus, rarioribusque plantis; et exornat Hortum topiario opere (i.e. amoenis ambulacris, virentibus pergulis, stibadiis, etc.), denique salientibus fonticulis, et hydraulis.

XXXIII. Agricultura.

Agricolationis summa, 330. Agri praeparatio, 331. Arationis modus, 332, Arvi paratura, 333, Actiones seminatoris, 334, et Messorum, 335, et Tritorum, 336. Agri varia locatio, 337.

330. Agricola colit agrum panis causâ; h.e. praeparat arvum sementi; et obserit semine; frugesque demetit ac exterit.

331. Praeparat, dum in solo inarato exstirpat vepres, aratum vero stercorat, ut fiat Ager restibilis, idoneus conseri farreo spico biennii tempore; sed Vervactum, quod alternis tantum annis perseritur; et Novale, quod primum demum proscinditur, quia requieta et feracia sunt, haud indigent stercoratione.

332. Arator, bobus iunctis ad Aratrum, et agitatis stimulo, tenet laevâ stivam (ne inter arandum deliret), dextrâ vero rallam (qua amoveat glebas). Interim Vomer (insertus Burae) cum Dentali proscindens terram, facit sulcum; quô peractô fit Versura, toties redeundo sulcatim, donec iugerum sit absolutum, fimusque subaratus; tum enim rursus abiugat.

333. Fundum sic peraratum, aliquanto post offringit; tum iterat et tertiat; atque si glebosus est inaequat; sive Cylindris supervolutatis, sive occis tractim raptatis; in uliginoso agro facit Elices ad derivandam uliginem; demumque habet arvum agrum paratum.

334. Hinc Sator seminat per areas sementicum frumentum (quod non debet plusquam anniculum esse), peractâque seminatione inoccat; tum sarrit sata dum fruticescunt, ne a zizaniis suffocentur. (Frumentum sementivum vere satum, dicitur Alicastrum; miscellaneum, Farrago.)

335. Quando Segetes flavescunt, Messis adest; ubi Messores demetunt frumenta falcibus; demessaque disponunt manipulatim, et manipulos colligunt rastris in mergites; colligantque tomicibus; et congerunt acervatim per quindenas; et iniciunt prehensos mergâ plaustris, et convehunt in Horrea (aut saltem congestant in Nubilarium), spicilegio relictô egentibus, stipulâ vero pascuis.

336. Tum Tritores triturant frumentum flagellis, in area (olim tribulabant, h.e. Tribulâ exterebant, seu exculcabant); excussaque Grana subiactando ventilabris, emundant â paleis, et pennato verriculô expurgant ab aceribus (panis enim acerosus quem delectet?), et secernunt Incerniculo â recrementis, demumque insipant saccis, et inferunt opulentiores Granariis, pauperiores Cumeris, hostem metuentes Cryptis; stramenta religantur in fasces.

337. Haereditarius possessor fundi elocat quandoque Colono praedium (Locator Conductori) pro annua pensione; aut usum fructum Mancipi ad aliquot annos (ubi Praedes postulari et accipi solent); aut Partiario ad dividendos Proventus; aut Villico ad villicandum pro condictâ mercede.

XXXIV. Pecuaria.

Pecorarii munia, 338, faetura, 339, Stabula varia, 340. Pabula, 341, Faenum, 342, Bubulcus, Equiso, Subulcus, Caprarius, 343, Opilio, 344. Lac et Butyrum, 345, Casei, 346. Altilia, 347. Veterinaria medicina, 348. Aves cohortales, Pisces piscinales, 349. Apes, Mel, Saccharum, 350.

338. Pecorarius est, qui pecorum curâ victum quaerit; puta Lacticiniis, Lanicio, et Carnibus; providet ergo (per Pecuarios) Pecoris Faeturam, Stabulationem, Pabulationem etc.

339. Pecudes faetant feliciter, si Matrices sunt seminii boni.

340. Stabula sunt Ovile, Caprile, Suile, Bubile; et caulae tralaticiae Mandrae, quibus solet includi noctu ovinus grex, ad agros ordine stercorandum; sed alicubi pastoricia turba etiam mapalia sua carrucis circumvehunt.

341. Pabula sunt, vel recentia pascua (quô greges et armenta per publicos actus solent prodigi; et in compascuis locis compasci; si vero unus pastui non sufficiat, hincinde dispesci), vel domi ministrata, herbacea, paleacea, stramentitia; interdum et frumentacea.

342. Prata dicantur Foeno; sique siccanea fuerint, irrigantur corrivatis rivulis; ubi Gramen desectum seculis, aggregatur per strigas, siccatum corraditur rastris in cumulos; et acervatur bidentibus in metas; denique vectatur vehibus ad faenilia; e renascente Gramine fit Chordum.

343. Bubulcus exhibet pabulum suis bubus (dum in praestegis aut quibuscunque septis stabulantur) in praesepi vel cratibus; sicut et Equiso, Agaso, Mulio, suo equino, asinino, mulionioque armento; Subulcus vero suis subus in aqualiculo; Caprarius pascit capellas suas virgulis frondium.

344. Opilio (apparatus pedo et flagro, immo et Molossis, quos contra lupos communit millo) educit pastum suam Oviariam, in qua quoque habet suum peculium, insignitum charactere peculiari; tempore vero Tonsurae Oviculae lavantur, et â Tonstricibus tondentur, vellusque detonsum Lanariis venditur.

345. Vaccae praebent Lac; quod villica mulgendo excipit Mulctrâ, e Mulctrali vero infundit Sinis per Colum; postridie demit pinguedinem innatantem, et inde conficit (succussatione vasis) Butyrum, remanente Oxygalâ.

346. E Secundario lacte densato ope coaguli, format in Caseariis formis Caseos (vaccinos, caprinos, ovillos), aut pressas manu solum Metas, iterum defluente sero; tandem desiccat Caseos in caseali.

347. Pecudes destinatae mactationi segregantur ab aliis, opimanturque saginâ in Saginario; utque pinguescant melius, genitalia illis inciduntur; unde Arietes, Maiales, Capones etc.

348. Quia vero Pecudes quandoque fiunt morbidae (Oves pulmonariae, Sues grandinosae, Boves coriaginosi, equi hippomane infestati etc.), Veterinaria Medicina non est ignoranda illi, qui rem pecuariam curat.

349. Pecoribus accensentur Aves cohortales, quae in Chortibus, Gallinariis, Columbariis, aluntur, et e quibus plumae velluntur, pro lectulis et culcitis explendis; deinde Pisces piscinarii, qui asservantur in piscinis, seminariis, vivariis etc.

350. Apes emittunt Examen quotquot annis (cum addito duce, Regem vocant) ut quaerant novum Alvear; struendo Crates cellulis sexangularibus, et complendo melligine faciant favos; e quibus (tempore mellationis) Mel sincerum effluit; Crates vero liquantur in Ceram. (Saccharum est facticium mel, excoctum e medulla cannarum Indicarum.)

XXXV. Artes Alimoniae Frumentaceae.

Mechanicae Artes, 351; alimentariae primum, 352. Apparatus Pistrini, 353. Molae, 354. Molarum species, 355. Pistor et Panes, 356.

351. Iam inspectemus operas Mechanicorum, qui introducunt novas formas rebus naturalibus, pro comparandis variis commoditatibus vitae.

352. Eiusmodi Machinationes fuerunt primae, circa victum frumentaceum, Ptisanaria, Molitoria, Pistoria.

353. Antiquitus tundebant frumenta solummodo pistillis in Mortario, accipientes inde Ptisanam; deinde pinsebant in Pila Pilo (ruido, aut Graeco), unde prodibat Alica; quorum officina fuit Pistrinum.

354. Postea sunt excogitatae â Machinatoribus Molae farinariae; ubi circumagitatus velociter Lapis mobilis super immobilem, comminuit frumenta in farinam; cilicinum vero excussorium excernens pollinem in farinarium eiectat furfurem et appludas alio.

355. Molae istiusmodi erant primum Manuariae (trusatiles); succedebant Jumentariae (asinariae); hodierno die utimur Alatis, ventô versatilibus; et Aquariis, ad quas aqua derivatur posito obiectaculo in flumine. Sed ad maiores aquas fiunt Moletrinae binae, trinae, quadrinae; unde Molitoribus pro molitura tantô plus emolumenti accedit. (Amylum est farina sine mola, facta sola tritici maceratione, et exculcatione.)

356. Pistor cernit iterum farinam farinario cribro; affusaque aqua, et fermento, subigit ligneâ spathâ, et depsit massulas (decerptas de subacta massa; aut abrasas de mactra), quas impositas Palae, ingerit furno per praefurnium (sed unde prius ignem proruit rutabulo; quia non coquit panes subcinericios, ut olim); atque ita fit Panis siligineus, aut similagineus, quandoque etiam biscoctus (buccellatus), ne muceat; Fermentatus habet duas crustas, medullamque intus porosam; Azymus est densior et lentior.

XXXVI. Artes carnea Alimoniae. Alimoniae carnea artes quinque, 357. Piscatoria, 358, et 359. Aucupatoria, 360. Venatoria, 361. Lanionia, 362. 363. Coquinaria, 364, 365, 366, 367, 368.

357. Observa porro Artes procurantes carneam

page 511/512, image; s255 ex animalibus vescis; piscatoriam, Aucupatoriam, Venatorium, Lanioniam, coquinariam.

358. Piscator obsidiatur piscibus varie; maiores supernatantes confodit Fuscinâ; minores obnatantes illicit Scirpiculis, aut demersis Nassis (in nassam ingresso non datur exitus); profundiores extrahit ex amne Sagenâ, aut Fundâ, e lacu Tragulâ et Verriculo; [quae inferne mersantur ab appensis plumbeis massulis, superne allevantur subereis; laxitatem vero macularum habent diversam, pro granditate piscium.]

359. Dein partem piscium divendit, partem concludit in seclusoriis, (ut cum opus est depromat Excipulo) partem condit muriâ pro salsamentis; Hamiota piscatur Hamo, cui inditam escam quisquis admorserit, captus est.]

360. Auceps (aucupaturus) aut exstruit Aream, reti aucupatorio superintectam, cui escam offundit; ipse vero se abdens in latibulo, allicit fistulâ, vel illicum cantu, transvolantes aviculas, advolantesque adobruit, circumretit; aut implicat viscatis calamis, expositis Amiti, dum illis insidunt; aut impedit pedicis, tendiculis, et decipulis; illaqueatque laqueorum transennis; aut iis immittit praedatrices aves; et quas videt incolumes (quocunque aucupio captas) includit Caveae, ibique pastionem praebet in canaliculo, potionem in potistri.

361. Venator venatur feras; dum aut pellicit in scrobes foveasque, et venabulo transadigens interficit; aut vestigat odoratu sagacium canum; [Odoratores enim nictendo indagant, et e latebris expellunt; Vertagi autem numellis exsoluti, et venatorio cornu incitati, persequuntur]; aut cingens arbusta indagine perpellit in casses, quodque vivum capit transfert in Vivarium.

362. Lanio mactaturus altilia (non vescula, vel morbida) deducit in Lanienam, ibique prosternit Clavâ, mox iugulat Clunaculo, et excoriat, seu deglubit, concîditque frustatim; Sues tamen prius perfundit candente aquâ, glabratque radulâ; mox dissecat in Pernas, Petasones, Succidias, Offas penitas, concîsisque visceribus minutim, effarcit suino cruore farcimina; tum crassiora, Apexabones, Tomacula (seu Isicia) et Faliscum; tum graciliora, Botulos (Lucanicas) et Hillas.

363. Veneunt igitur in Macello communiter Bubula, Vitulina, Vervecina, Hoedina, Agnina, Suilla; rarenter Bubalina, Aprugna, vel alias Ferina.

364. Coquus coquit esculenta omnis generis; Aves tamen deplumat prius, et exenterat; Pisces desquamat et exdorsuat, interdum et exossat; induratos contundit tuditibus, salitos macerat aquâ etc.

365. Elixanda elixat Ollis et Cacabis,Catillisve, operculo tectis, elixata condit sale, et aromatibus [comminutis pistillô in Mortario, aut conquassatis Tudiculâ in Catino, aut tritis super radulam]; Assaturas traiectat lardo, et assat Verubus (super crateuteria versabundis) suppositâ sartagine, ne pingue eliquans pereat; aliqua etiam torret super Craticulam, aut frigit in lebete seu frixorio; (at si praenimium, fiunt Cremia); e particulatim consectis carnibus facit Minutal, Pastillos, Turundas.

366. Si quid effervescit ac bullit, futat irullâ, ne ebulliat; si spumat, despumat tudiculâ aut rudiculâ; Fuscinulâ vero extrahit fervida; fiscellâ colat iusculenta.

367. Ciniflo ut accendat ignem, habet igniarium cum fomite, sulfuratis, silice et chalybe; tum sufflat buccis, aut flabello, prunas collectans batillo; Focaria verrit Culinam, et everrit scopis quisquilias, purgatque coquinaria vasa; quae cum colluuntur, fit colluvies, eluenda per fusorium ut effluat.

368. Eadem res alit magis iurulenta quam assa; magis assa, quam frixa; tosta vero, infumata, muriatica, est difficilis concoctionis, nisi adiutu iuris piperati, aut iuris nigri, iuris spissi, iuris gelati, vel alicuius intinctûs; verum Tuceta, Artocreata, Tortae, ad placitum fiunt.

XXXVII. Artes Potulentorum. Potus varii, 369. Vineae plautatio 370, et cultio 371. Vindemia, 372, 373; Vini accidentia, 374, et genera, 375. Paratura Lupuli, 376. et Polentae, 377; Cerevisia et Acetum, 378; Vina destillata, 379.

369. Naturalis potio est aqua, (fontana, puteana, fluminea) tum lac, serumve lactis; dehinc didicerunt parare inebriantes potus, temeta; ut Mulsum, pomariumque Mustum; tandem invaluerunt Vinum, Cerevisia, Cremataque vina, quae quomodo fiant videamus.

370. Vinitor plantat vineam; dum obserit collem apricum novellis viticulis, aut propagat Vites veteranas traducibus, aut earum cacumina mergit terrae, ut utrinque radicatae, post discissae, duae fiant.

371. Tum deputat Vitem quotannis, (ne sterilescat ubertate) ut e Resece pulluent novi Palmites; qui cum raro per se surrecti sint (licet capreolis quicquid possunt apprehendant) arrigit eos, et alligat statuminibus; (nempe Arboribus, aut Ridicis, aut transversis Canteriolis, et Iugis; Unde Vitis arbustiva, pedata, canteriata, aut iugata, dicitur.)

372. Pastinat item Vineam bidente, et repastinat; mox pampinat; tandem vindemiat, racematione pauperculis relictâ.

373. Botros, scapis abscissos, comportant pytinis in Torcularium, coniciuntque in Forum vinarium; tum calcant pedibus; aut contundunt ligneo pilo, et effundunt in lacum; unde Mustum defluit per qualos in orcas; reliquus uvor ex acinis exurgetur torculari; sed (vinum) lixivum est suavius tortivo; musteum dulcius eliquato, meracum fortius diluto; album magis calorificum rubello, aut helvolo.

374. Abditur in cellas, cadis et doliis elevatis

page 513/514, image; s256 cantherios; tum relinitur, et promitur Siphunculo, aut epistomio, interdum quoque elutriatur; sed hornum, feculentum est; annotinum defecatum; defrutum vocant Sapam; exoletum Vappam; ex aqua et vinaceis factum Loram (Vinum acinaceum); ex aqua et aceto mixtum, Poscam.

375. Praestantiora vina sunt, Apianum, Malvaticum, Canarium, Alicanticum etc. sed Absinthites, Helenites, aliaque medicata, factitia sunt; Hippocras, omnium aromaticorum delicatissimum.

376. Lupularius inservit cocturae Zythi, dum indens turiones lupuli terrae liratim, ad singulos cauliculos depangit palos, ut circumplicando se his serpant sursum; quorum flores abstringit, quum permaturuerunt.

377. Polentarius macerat grana frumenti, donec intumescant; tum assiccat illa in pavimento, versat et reversat saepius, usque dum dissiliendo caeptent producere germina; atque tum ea torret superstrara farrario fumario, convertitque in bynem dulciculam, et permolit polentario molendino in polentam.

378. Tum Cerevisiarius permiscens lupulum polentae, excoquit in aheno Cerevisiam, (uno factu 10. 20. 30. Cupas) quae in Cellam deportata defecatur; si vero acescat, aut mucescar, infunditur acetariis ampullis, et fit acetum.

379. Tandem Destillaior prolicit igne e fecibus Cerevisiae, aut Vini, vel etiam fermentato Farre, exstillatam (per cuprinam Vesicam destillatoriam, superimpositumque alembicum) ardentem aquam, dictam Vinum Crematam, seu sublimatum.

XXXVIII. Vestiariae Artes. Vestitus nobis ab antiquis diversus, 380. Virilis a faemineo distinctus, 381, Indumenta et amictoria non idem, 382. Pedum calceamenta, 383. Materia vestium, 384. Cannabis et Lini paratura, 385. Netrices, 386. Textores, 387. Insolatores et Sartrices, 388. Pannisices, 389. Sericarii, 390, Sartores, 391. Connodatores, 392, Cerdones, 393. Veteramentarii et Interpolatores 394.

380. Ad tegendam nuditatem adversus tempepestates opus nobis est Amictu; qui simplex fuit antiquis, acquiescentibus velare caput â sole Cucullô, Corpus ab algore Braccâ, pedes â coenosa aut scruposa viâ Sculponeis, vel Carbatinis; Nostro aevo omnia aliûsmodi, usque ad luxuriem nitide, et habitu multiformi, segmentato, acupicto, plumato.

381. Viri obvolvunt alicubi caput Tiarâ; alibi contegunt Pileo (ornato spirâ et offendice) aut umbellae causa Petaso; aut domi desidentes Galero; vel frigoris causa Pileo pelliceo; Faeminae colunt capillos, varie pexos et plexos, in plegmata concinnatos, taeniis corollisque redimitos; aut caput obvolvunt Vittis, Calanticis, Ricis, faciemque praetegunt Peplis.

382. Indumenta corporis sunt (ad induendum et exuendum) intime Indusium; tum Thorax cingulotenus pectori aptatus, et laciniis subornatus; aut longior thorace Tunica, demissa crurumtenus, succingendaque si fuerit sinuosa, infra cingulum sunt Subligacula; h. e. laxiores Braccae (Caligae, substringendae fasciis tibialibus) aut arctiora Femoralia, crura simul munientia; Ad amiciendum denique (honestatis ergo) superinventa sunt manicata Toga, vel sine manicis Pallium; faeminis Palla, et Amiculum dicta.

383. Pedibus calceandis parantur molles Socci, vel cilicini Vdones, et subereae Crepidae; et Calcei (qui si fuerint angustiores, inducuntur pedibus ope inductorii; partes vero Calcei sunt Solea, Obstragulum et Ansae cum corrigiis) et Ocreae cum cruralibus, aut semicrurales Perones; mutatorii denique Cothurni.

384. Vestitus superior est lineus vel laneus; gossipinus vel sericus;pelliceus vel coriaceus; nec potest ullus parari sine filis netis; Partes a. Vestium connectimus aut ligulis, adstringendo nodos; aut fibulis, infibulando illis uncinulos; aut nodulis, innectendo hos ocellis orae alterius.

385. Linum et Cannabis ruri seruntur, matura evelluntur, calycibus destringuntur, residuis scapis in lacunis macerantur, rursumque torrentur, stupariis malleis contunduntur, frangibulo conteruntur, ferreoque carmine carminantur; Ubi quod inter frangendum decidit, sunt cortices; quod inter carminandum secernitur, flocci et stupa.

386. Netrices distribuunt sibi linum factum, superilligandoque pensa Colo, trahunt sinistrâ filatim, dextrâ torquent; sive Fusum (cui appensum Verticillum addit pondusculum ad facilius se versandum) sive Girgillum, unde fila ducuntur in Alabrum, et hinc in Harpedonem, e quâ Glomi glomerantur, fitque ad texendum idonea Tela.

387. Dehinc Textor circumvolvit stamen iugo; insidensque officinae, deculcat alternatim insilia; quô factô licia se diducunt, illeque traiectat radium, cui panus inest; et sic intexit stamini Tramam, densatque adacto pectine linteum (praesertim Carbasum; sive vulgare cannabinum vel stupeum, sive byssum et sindonem) decidente hinc inde titivillisio.

388. Insolator insolat detextum linteum usque dum candefiat; sartrix v. Inde suit Interulas, Capitia, Collaria, Focalia, Muccima, Strophia, aliaque linteamina; quae rursum Lotrix eluit, quoties sordidantur.

389. Pannifex carminat lanam, contexitque super machina textoria pannos (Londinenses, Pingues, Xylinos etc) qui mittuntur in Fullonicam (praesertim levidenses) ibique iniecti a Fullone in Pilam, et perfusi aqua, stipantur Pilo; hinc autem exemti extenduntur Pannitendio, ut exsiccescant; et traduntur Tonsori in tonstrinam, qui super mensam expansos tondet forfice tonsoriâ, et complicat in Volumina.

390. Similiter texuntur apud Sericarium panni Serici, et holoserici, et subserici, et Attalici,

page 515/516, image; s257 Damasceni, Purpurei, Scutulati, Vndulati, florulenti, Xylini, Camelini etc. cum panno cui Segmentarius intertexit aurea subtegmina.

391. Tandem Sartor pannum (ad staturam corporis demensum) discindit, consuitque (ope acûs et digitalis) scissuras duplato et cerato silo; suturas complanans pressorio ferramento, ut ne exstent notabiliter; Sed extremitatibus Vestium circumsuit (ne filamenta diffluant) Limbum; aut praesuit Lemniscos, passimque obsuit (praesertim in Fimbria) Institas.

392. Connodator nexat e filis (contorsione trium ferreorum filorum) Chirothecas, Tibialia, Subuculas etc. Pileo autem facit e lana baculis coacta Impilia, et exinde Pileos, et alia nequeuntia permadere.

393. Macerantes exuvias animalium lixivio, et depilantes scalpro rasorio, Cerdones sunt; inter quos Coriarius praeparat duriora Coria (e quibus Sutor conficit calceamenta ope Sabulae et fili picati, setâ cuspidati, et mustricolae); Alutarius alutam molliorem et crispatam (subsecivas particellas glutino conficiendo adhibens); Pellio autem e villosis pellibus parat pellicia, rhenones, pileosque pelliceos.

394. Veteramentarius resarcit lacera calceamenta; Interpolator dissuit tritas et defloccatas vestes, inversasque interpolat et resuit; Mendicus consarcinat sibi ipsi Centonem, ex recîsamentis et panniculis, hinc inde collectis.

XXXIX. Artes AEdificatoriae. Ars fabrilis olim rudis, 395. Materiationis tempus et modus, 396. Actiones Fabri Tignarii, 397. et Parietarii, 398, et Lapidarii, 399. et murarii, 400, et Architecti, 401. Structura Domus, 402; partes eius anteriores, 403; partes Ostii, 404, Atrii, 405; Conclavis, 406; Tecti, 407. AEdificationes ad pompam, 408.

395. Primitus habitabatur in Specubus, et frondeis Tabernaculis; postea construebantur Tuguria caespititia, et Gurgustia cratitia, luto circumlita; demum Fabri caeperunt aedificare ad stabilitatem et magnificentiam; quorum fabricas lustremus.

396. Ligna aedificiis apta caeduntur hibernô, decrescenteque Lunâ, ut ne fiant teredinosa; ubi Lignator Arborem securi sternit, ramos decacuminat, e trunco tigna deformat; dissectis ramalibus, et compositis in strues; sarmentis v. collectis in fasces, et reservatis in usum foci.

397. Faber Lignarius affigit sibi Tignum ferreis ansis, super canterios; tum illud lineat amussi, deasciatque et exasciat ascinâ, assulis decidentibus; interdum dissecat runcinâ (serrâ maiore) scobe recidente; demumque compaginat parietes, configens tigna clavis trabalibus, explensque intertignia musco.

398. Tum Parietarius delutat casam luto paleato, vel acerato; quandoque etiam sine materiatione lutamenta effingens, e formaceis parietibus.

399. At in caementitia aedificatione proceditur aliter; ubi Lapidarius eruit lapides rutrô, aut effringit vectibus e Lapicîdinis; quos Lapicîda conquadrat ad normam caelo et tudite, ut quadrent structurae bene; sicubi non est copia saxorum, coquuntur Lateres, qui sunt lapides coctiles ex intrita.

400. Faber Murarius (positô fundamento solide) superstruit parietes (primarios, medianos, intergerinos) cameratque conclavia testudine; quae Tector trullissat tectorio, et gypsato, marmorato ve dealbat, ruderatque pavimenta (rudere vereri aut novo); tum pavit, aut consternit tessellis.

401. Architectus est director aedificii; qui dirigit structionem secundum exemplar praeconceptum, aut etiam delineatum; Ideam vocant, et Modulum, seu Modellum.

402. Domus profunde fundata, et bene materiata, firmeque trabeata vel murata, et intus Columnis affabre statuminata (ne laquear ruat); extra v. Pilis fulta (ne parietes vacillent) perstat diu columis; aut si labat, suffulcitur denuo; collapsa vero, aut destructa, restauratur. [N. Columna constat scapo uno, insistitque basi; Pilae sunt structiles.]

403. Partes domûs ita concipe; in Vestibulo constitutus, ad anticam, habes ante te AEdium frontispicium; accedenti ad fanuam erunt utrinque Postes; et in altero quidem Cardines, â quibus pendent Fores, et super quos aperiuntur et clauduntur; in altero vero sunt Claustra; nempe aut simplicissime claudens Pessulus, indendus foramini postis; aut Obex affixus fori, obdendus uncinato davo, posti infixo; aut denique Sera; sive Laconica intus abdita, sive pensilis extra.

404. Si reperies oppessulatam ianuam, pulsa; si ianitor per transennam, aut clathros, prospectat, roga aperiri; dumque introis attolle pedem, ne impingas ad inferum limen; caput v. submitte, ne allidas ad superliminare; atque ne cardines strideant, aut fores crepent, move leniter.

405. Ubi Ostium pertransiveris, venies aut in Cavaedium, aut mox in Atrium; unde ingressio patet in caetera Conclavia; aut si Domus fuerit distega, vel tristega, ascensio in superiores contignationes per Scalai, vel Cochlidia; per Posticum exitur aliô.

406. Dum sumus in loco subtegulaneo, inambulamus Pavimento, sive id sit fistucatum, sive tabulatum, sive tessellatum; Laquear a. impendet nobis, sive fuerit tabulatum, sive fornicatum, aut etiam vermiculatum.

407. Tectum superponitur columini (devexum vel in unam partem tantum; vel in duas; vel in

page 517/518, image; s258 ) tegitur aut cespite, aut culmine, aut scandulis, aut imbricibus; quae omnia imponuntur Tigillis; Tigilla Cantheriis; Cantheriorum v. divaricata crura incumbunt Transtris; transtra rursum incubant Proceribus trabium; proceres si longius progeruntur, faciunt suggrundia ampla; praesertim in Circumcolumniis, ad deambulandum destinatis; aut in pensili Podio (seu Pergula) vel saltem in proiectura angulari, Meniano.

408. Tentavit vero humana iudustria etiam in abdito substruere, Cryptoporticus; et in aerem supra donios, Caenacula subdiaria; et cum praealtis fastigiis Turres; stupendaeque molis Pyramides, Obeliscos, Colossos; et perplexa aedificia, Labyrinthos; et ambulatoria aedificia, Pegmata etc.

XL. Artes Vtensilium; et primû argillaceorum et vitreorum. Vtensile quid, et unde, 409. Figlina, 410. Vitrea, 411.

409. Veniamus ad Opificia, quae Domos implent utensilibus, quibus humana vita carere non potest; et parantur e materia minerali, aut vegetabili, aut animali.

410. Figulus ex argilla bene praeparata, circumactioneque Rotae figulinae, fingit ollas, aliaque figlina; quae excoquit in furno, incrustatque lithargyro; testas tamen solidare nescit.

411. Vitriarius (ex arena, cinere, sale, liquatis intensissimo igne) format (in vitriaria officina, perflatuque ferrei tubi) Vitreamina; e quibus Fenestrarius facit Fenestras (coordinando vitra specularia intra iugamenta, et applumbando stanneo ferrumine, ne excidant); Laternarius vero Laternas; relinquens, pro lucerna inserenda et eximenda, ostiolum.

XLI. Artes Metallicorum Vtensilium. Opera Metallarii et Fossorum, 412. Discretoris et Lotoris, 413. Fabri metallici, 414; Fabriferrarii, 415. aeratii; Flatoris, Stannarii, 416. Laminarii, Bracteatoris, Aurifabri, 417; Monetarii et Alchymistae, 418.

412. Metallarius scrutatur latentes mineras, ope Virgulae cuiusdam indicis; tum parat aditionem ad illas ope Fossorum, qui ingrediuntur fodinas (intecti bardocucullo et perizomate) cum succensa lucernâ; repertaeque metallicae venae impingunt cuneos, decutiuntque frusta, et extrahunt foras.

413. Hîc Discretor secernit impuritates saxeas; Lotor elavat secreta; alii deferunt in Vstrinas, colliquefaciuntque sic, ut metallum a scoriis liberatum profluat; et quia plerumque adhuc Argentum intermixtum est Auro, separantur illa ab invicem Aquâ forti, demumque conflatur unumquodque purumputum seorsim, in tabellas vel bacillos.

414. Hîc iam Fabri, inflando ignem follibus, emolliunt metalla; eximunt forcipibus, exempta cudunt super incude malleis (dum interim stricturae quaquaversum dissiliunt) cusa denique laminando, cuspidando, varie figurando, et ubi opus ferruminando, conficiunt utensilia.

415. Faber ferrarius fabricat ferramenta varia; Claustrarius claustra et claves; Serrarius serras; Falcarius falces; Cultrarius cultros (quorum aciem Samiator samiat); Acicularius acus; Malleator thoraces chalybeos; et loricas, ex annulis ferreis contextas, etc. Gladiarius gladios; quos Polio polit, instruitque capulis, et superintegit vaginis.

416. Faber aerarius e ductitio cupro cudit, tiligineoque marculo laevigat, Aeramenta; quae detrita reficiunt vicatim discurrentes Ahenarii; Flato aeris fundit ex Orichalco statuas, Campanasque (pulsatiles ferreo pistillo) Tormenta bellica etc; sicut et Stannarius stannea vasa; quae ut niteant depolit fricaturâ.

417. Laminarius conficit e Laminis Lampades, etc. Bracteator e bracteolis tintinnabula (nolas); Aurifaber vasa aurea et aurata (deaurata), argenteaque et argentata (deargentata); tum Armillas, torques etc. colligens scobem et ramenta (quibus intertrimenta possunt compensari) e praecinctorio, mensae alligato.

418. Monetarius cudit Nummos in officina monetaria; sed qui percutit reprobos, aut admutilat probos, Falsarius est; qui a. e sequioribus metallis conatur enixe factitare Aurum, Alchimistam vocant.

XLII. Artes Vtensilium lineorum et ligneorum, et coriaceorum. Actiones Restionis, Viminarii, Cribrarii, 419. Vietoris, 420. Tornatoris et Scriniarii, 421. Frenarii et Ephippiarii, 422. Saponarii et Cerarii, 423. Pectinarii et Scopularii, 424.

419. Restio contorquet restes, funes, funiculosque; idque e cannabi, stupa, sparto, vel arborum libris, qui dum virent glubuntur; Viminarius sirpat corbes e viminibus, quandoque decorticatis et exalburnatis; Cribrarius facit cribra ex assulis flexilibus, rotundatisque; item Capsas, rotundas vel ovales etc.

420. Doliarius (Vietor) conficit doliaria vasa; circumvinciens secamenta vimineis circulis; sive uno fundo, ut sunt Labra et Lacus; sive bino, ut Dolia, habentia foramen desuper, pro infusione liquoris; et deorsum, pro emissione; illud occluditur operculo aut obturamento; hoc siphone aut epistomio.

page 519/520, image; s259

421. Tornator parat tornatilia opera torno; Arcarius opera tabulata instrumentis variis; edolans asseres runcinâ, et deplanans planulâ, adunans impagibus et subscudibus, et circumscalpens exstantias scalpro, conglutinansque iuncturas glutine, et ut niteant omnia oblinens vernice.

422. Utensilia e corio parant, Frenarius, Ephippiarius, Marsupiarius; et qui praemuniunt capitellis Ligulas, etc.

423. Saponarius coquit e sebo saponem, sebatque candelas; Cerarius fundit faculas cereas, trahensque instar funiculorum, circumvolvit lychnucho.

424. Pectinarius conficit Pectines, corneos, eburneos, ligneos, raris et densis radiis distinctos, pro pectendis crinibus; pro comendis autem comis, Pectines setaceos; sed Scopularius concinnat pro vestibus purgandis Setacea, et Verricula, e setis agglutinatis Scapo ligneo.

XLIII. Artes Itinerum; primum pedestris. Transferendi se de loco in locum variae causae, 425. aut mittendi alios, 426, seu per terram seu aquam, 427. Ad pedestre iter quae necessaria, 428, et quid in ipso itinere observandum, 429. 430, 431, Servanda peregrinanti, 432. Pericula in viis, 433.

425. Non possumus haerere in uno loco semper, opus est transire quôquô; quod si prope fit, animique gratiâ, Deambulatio est; si per campos aliquid conquirendo, Peragratio; si propter peritiam regionum, Peregrinatio; si ad habitandum alibi, Migratio; ubique autem, si quid nobiscum assumimus manu, dicimur Transferre; si humeris, Portare; si vehiculis, Vectare; si comitatu, Ductare.

426. Quô non libet (aut non licet) de venire nobis ipsismet, mittimus alium; si ut nunciet aliquid, Nuncium; si ut deferat nunciatricem epistolam, Tabellarium; si ut expediat negotium, Curatorem.

427. Transmeamus autem terrâ vel aquâ (pervolitare aera nondum didicimus; nam narratio de volatura Daedali fabella est); per terram vadimus, aut gestamur, aut vehimur; per aquam vadamus, aut natamus, aut navigamus.

428. Viatori, pedibus ituro, expedit esse ocreato, aut peronato, ne collutuletur; et lacernato (penulâ induto) ne compluatur; et quia non potest gestare sua omnia in sinu, vel gremio, vel fundâ (assutis intra vestem loculis); circumcingit sibi Sacciperium; aut imponit humeris Sarcinam; et sumit in manum Baculum, quô se suffulciat, aut saltem Scipionem decori causa.

429. Ingressus viam proficiscatur rectâ, et sine ambagibus, quô tendit; ne deflectat ad diverticula, nisi necesse sit; nec deserat viam regiam semitae causa, nisi sit callis tritus, et itineris dux, comesve, fidus ac peritus; aliâs facile per tramites vestigiaque seductoria, in devia, salebras, aspreta, veniet.

430. Bivium et Trivium semper est fallax, compita non aeque seducunt; Ergo ut ne fiat errabundus sciscitetur obvios quâ eundum sit; et quorsum flectendum? utrum dextrorsus, an laevorsus?

431. Devitet offendicula, ne sint remorae; nec perambulet altiores clivos (qui sunt euntibus cacumen versus acclives, retrorsus declives); retrocedat potius, ubi nequit meare porro; fossasque circumeat, si non potest transilire, ne quidem adminiculo conti; sic ibit inoffense.

432. Peregrinaturo ad exteros opus est viatico, propter impensas; aut certe Literis Cambii, ab aliquo Collybista; quandoque et interprete, si non calleat idioma gentis; et itinerario bono; maxime autem prudentiâ, ut attendat quôcum sit, ubiubi fuerit, a discessu usque in reditum.

433. Praedones siquidem spoliant; Piratae abducunt, Latrones trucîdant; sed et in diversoriis (ubi pernoctandum est) saepe est hospes ab hospite intutus, ob improbitatem Cauponum quorundam.

XLIV. Equitatio et Aurigatio. Iumentis et Vehiculis cur utamur, 434. Equus ad equitandum quomodo paretur, 435. de Equitatione ipsa, 436. Vehiculorum species, 437. Currûs partes, 438. Curruum genera, 439. Equisonis actiones in stabulo, 440. inter Equos iugandum 441; et aurigandum, 442. De Iumentis clitellariis, 443; Veredisque et Celetibus 444.

434. Ad parcendum pedibus et viribus (in rebus avehendis et advehendis) didicimus uti Iumentis; deinde Vehiculis.

435. Equitaturus, curat offigi soleas equo; insternit illi Ephippium (quod ne devolvatur, subcingit illud cingulâ); ephippioque anterius praeligat Bulgam; vel adligat retro Vidulum; vel appendit Bisaccium, circumdatque frenum capiti; si Antilena, Postilena, Dorsuale, caeteraeque phalerae adduntur, sunt ornamento.

436. Tum infulciens pedem stapedi, insilit in equum; iamque illi insidens (ut abequitet celerius) exstimulat eum Calcaribus ad procursum; Habenis vero flectit pro lubitu; aut retinet, et reprimit, pro necessitate; Sed Gradarius fert Equitem molliter, Tolutarius tolutim et subsultim, Succussator quassat submoleste, Caespitator, proterret casu.

437. Ventum est ad Vehicula; quorum quod tantum raptatur (praesertim per viam nivalem) Traha dicitur; quod volutatur super rotas, Curriculum; sive fuerit unirotum, Pabo; sive birotum, Carrus; sive quadrirote, Currus; cuius iterum varia genera.

438. Ampliora enim onera vectantur Plaustro; rudiora Sarraco; homines ipsi Rhedâ; quae

page 521/522, image; s260 est Essedum; dimidiata Cisum; coassatione operta Arcera; pensilis Carpentum; delicato insuper opertorio, Pilentum.

439. Partes Currûs primariae sunt, Temo, prominens antrorsum; Iugamenta, continentia compagem; Axes, transeuntes rotas; Rotae, quarum quaeque constat ex uno modiolo, duodecim radiis, sex absidibus (curvaturis) totidemque ferreis canthis.

440. Auriga parans equos aurigationi, ventilat avenam vanno, evannatamque obsipat (cum desecto stramento), alligatis capistro ad praesepe, et interseptis per longurios; inditque (saturatis et perpurgatis strigili) Oream, atque si quis mordax est, constringit ora fiscinâ.

441. Dehinc adiugat Iugo Parippum cum Sellario; annectitque retinacula (dependentia de Helcio) extremitati Temonis; tum si non placet uti bigâ, sed trigâ, vel quadrigâ, praeiungit antecessores, quos agat ante se loro; (Magnates tamen utuntur Seiugibus; Reges Octoiugibus; eoque Rhedariis etiam pluribus).

442. Ut Currus levius currat, Vector ungit axes axungiâ; respectatque inter aurigandum, ne exorbitet; si in caeno haerescit, ne diu haereat, et retardetur, subiungit plures (equos); contra in praecipiti descensu, ne velociter ruat, currumve evertat, sufflaminat Rotas sufflamine; vel abiungit equos.

443. Ubi transitus non datur Vehiculis, per loca praerupta et invia, adhibentur clitellaria Iumenta; inprimis tardi Caballi, inepti ad equitandum; quibus impositae Clitellae sustinent onera, gausapibus cooperta.

444. Sed in plano potius utimur, si celerare opus, Veredis (celetibus) quam meritoriis Vehiculis (ibi tamen intertriginem cave); atque ut sis expeditior, impedimentis te non aggraves, quae festinos tardant.

XLV. Natatio et Navigatio. Aquae superantur aut Ponte, vel Ponticulo, 445; aut vadando, 446; aut Ratibus, et Navibus, 447. Navium gencra, 448. Naves propellendi modus triplex, 449; quartus Vento, 450. Velificationis modus, 451. Procellae et Naufragia, 452. Cautes et Syrtes, 453. Saburra, Nausea, Antlia, 454. Naulum, 455. et Navale, 456.

445. Flumina, lacus, maria, obstant identidem viantibus, superanda omnino iis, qui ulterius velint; sive Ponte aut ponticulo (lapideo vel sublicio) sive aliter; quod iam recensebo.

446. Innatare Aquis discunt super scirpeam ratem, arboreumve corticem; tum sine cortice iactatu manuum pedumque; sunt et nonnulli qui aquam calcare sciunt (tranando sine madefactione vestium, quas supra caput tenent, pectoribustenus mersi); Vrinatores etiam sub aqua (instar piscium) natant; Ergo si flumen potest vadari propter brevitatem, transilitur; sin, transnatur.

447. Post adorsi sunt struere Rates; ex tignis obiter compactis, rursumque solutilibus; tum Lintres, ex unico excavato ligno; tandem Naves ad firmitudinem compactiles, quae habent proram et puppim;carinamque et stegam, cum gemino latere; quorum intercapedo dicitur alveus navis.

448. Minores naviculae sunt, Cymba, Lembus, Oria; subservientes piscationi; tum Ponto, quô flumina traiciuntur, (sed Portitori ad traiectum portorium solvitur); maior Navis, vel onera vehit, et dicitur Oneraria (Geraria, Gestoria); vel homines, Vectoria; quam si cubiculata est, vocant Phaselum; celeritati destinatam Celocem et Liburnicam.

449. Olim nescibant aliter propellere Navigia, quam Remulco (fune tractorio) aut Contis, aut Remis ad scalmos positis; construebanturque Actuariae naves (biremes, triremes, quadriremes etc.) quas impellebant Remiges (considentes transtris per interscalmia et remigantes); dirigebant vero tenentes Clavum; Proreta ad proram, et Gubernator ad puppim.

450. Tandem adverterunt posse iugari ventos; quibus captivandis excogitarunt Vela; et velis dispandendis Malos, Antennas, Versorias, et Ventis observandis Tritonem; novissime, demum Acum marinam, monstratricem plagarum Mundi, cuius indicatione possunt navigare per tenebras etiam (quod prius nisi ad stellae Polaris prospectum, accensosve ignes, non poterant) enavigareque ipsum Oceanum.

451. Velificant ergo adspirante Vento secundo plenis velis; vento adverso, obliquant vela et cursum alternatim; vento nullo, velificatio non procedit, quum tranquillitas est.

452. Procellâ obortâ repente, ne abripiantur â fluctibus, aut impellantur ad scopulos, allisaque Navis demergatur; Nautae contrahunt et demittunt vela (imo et recîdunt instante discrimine) et sic tutius iactantur; si nihilominus videtur imminere Naufragium, faciunt iacturam rerum, tametsi pretiosarum, non sine miserabili lamento naufragantium.

453. Aliâs quoque, ne incidant in brevia, explorant profunditatem sali bolide, cauteque praeternavigant Cautes et Syrtes.

454. Quia vero Navis onerata innat firmius, navigaturi vacuâ saburrant eam, non tamen nimio plus, ne pessum eat; et quia quâquâ tandem fathiscens (Navis) transmittit per fissuras, et assamentorum commissuras, nauteam confluentem in sentinam, exantlant inde hanc Antliâ.

455. Peractâ Navigatione appellunt; Naulum exsolvitur Nauclero, et quisque festinat domum; quem sui sospites videntes incolumem, iubent avere.

456. Navis ipsa deducitur in portum, detracto aplustri; aut linquitur in statione (si locus importuosus est) stans super anchoras, et sic

page 523/524, image; s261 ; rimosa vero subducitur in Navale, vale, ut â Naupegis reconcinnetur.

XLVI. Machinae Tractoriae. Machinarum necessitas, 457. Palangae, Phalangae, Pabo, 458. Vectis, Succula, Trochlea, Ergata, Geranium, 459. Pressoriorum ratio, et Cunei, 460. et Fistucae, 461. Aquae ductus, Archimedea Cochlea, Aquagia, 462. Horologia, Scioterica, Clepsydrae, Cleplammia, 463 Automata, 464. Perpetuum mobile, 465.

457. Cum habeamus necesse transportare, non tantum nosmet ipsos, sed et alia, molesque multarum rerum excedant vires corporis nostri, quaesita sunt iuvamina â Machinis; attingemus quaedam.

458. Quantum duo Baiuli possunt ferre palangis, potest unus trudendo ante se ohus impositum paboni, suspensa aerumnâ â collo; sed longe maiora provolvi possunt phalangis.

459. Sustollendae rei gravi serviunt, primum Vectis, quem oneri suppingendo, protensaeque parti incumbendo, onus tollimus; deinde Succula, quam itidem suppingimus, manubriumque eius rotamus manu; tum Trochlea, per cuius orbiculos traducti funes ductarii plures, multiplicant vim tractricem; hinc Ergata, quam circumeundo Vectiarii versant; Geranium denique, cum adiuncto rotabili tympano, cui inambulando res magnae molis protollimus.

460. Validae compressioni serviunt Pressoria generis omnis, quorum omnium ratio haec est; Prela duo pressare violentissime rem adiguntur, â Torculari versabili, vique retorto circa Cochleam spiratim striatam; Contra qui findere vult aliquid, dissilire illud cogit, adigens tudite Cuneum.

461. Fistucae adhibentur ad pangendum sublicas; sive ansatae fuerint, attollendae et demittendae humanis manibus; sive extollendae trochleis, et dimittendae, ut fortius feriant.

462. Artificiosi Aquae ductus cogunt aquam per Canales ascendere in quamvis altitudinem; Archimedea v. cochlea facit aquam descendendo ascendere; sed Aquagia exsiccant aquis inundatos campos.

463. Horologia sunt reperta dimetiendis horis; primum solaria (sciotherica) ubi Gnomonis umbra horarias lineas transmeando; tum aquaria (Clepsydrae) ubi aqua de vase in vas transtillando; mox arenaria (Clepsammia) ubi arena itidem furtim transfluendo, ostendunt moram praeterlabentis temporis.

464. Admirere vero inventum Automati! in quo rotulae motant seipsas suis libramentis, repraesentantque circulatione illâ replicationem horarum (forte et dierum, mensium, totiusque Planetarii cursûs.)

465. Perscrutantur etiam, quomodo machina vere automata possit confabrefieri; procedens ultroneô suo tractu indesinenter, nec habens opus intendi; nuncupant Mobile perpetuum, quod an sit possibile inventu, ambigitur.

XLVII. Oblectatoriae Artes. Artet voluptuosae, 466. Lavationes et Balnea, 467. Balneatoris actiones, 468. Voluptates cubitoriae 469. Sessoriaeque et gestatoriae, 470. Cupediae, 471. Odoramenta, 472. Aurium delinimenta, 473. Instrumenta Musica pulsanda, 474; plectro tangenda, 475; inflanda, 476 Oculorum oblectamenta, 477. Ars Pictoria cum similibus, 478. et fictoria, sculptoria, 479, de Perspiciliis, 480. et Speculis, 481.

466. Non prius discedemus ab Artificibus, quam percensuerimus quaedam reperta, servientia mere Lautitiei, oblectamentisque Sensuum,

467. Mundare se identidem limpidâ, est munditiei; facare fuco lenocinii; Balnea eô sunt, ut deluamus squalores, desidentes in Labro; aut ingressi Vaporarium, conscendamus Sudatorium, et eliciamus sudorem, defricemusque strigmenta cilicio; et extergamus Linteis; transeundoque e Caldario (vel Tepidario) in Frigidarium, aut vicissim, indulgeamus delectationibus.

468. Balneator quandoque scarificat, affixis Cucurbitulis, auxiliatu flammae; saepe et adornat barbas comasque (quod quidem et Barbitonsor facit); dum displicatum capillitium, partim attondet forpice, partim detondet novaculâ, partim evellit volsellis; relinquens Capronam dependulam â fronte, aut Comam in circuitu; Cincinnos vero crispans Calamistro; calvis autem adaptans ascititium capillamentum, Caliendrum, seu Galericulum.

469. Res tactiles ut nos afficiant in cubatu leniter, inventi sunt Lectuli et Storeae; plumeaque Pulvinaria et Cervicalia, quibus supercubamus (munditer, si lodices superinsternuntur candidae); tum Stragula ac Tegetes, quibus supertegimus nos; denique Conopea, quibus circumsepimus lectulos, ne quid obturbet.

470. Pro commodiore sessitatione sunt, Scamna et Sellae, cum fulcris ac scabellis; et Bisellia, fulcro ambifariam versabili; tum Culcitrae, fartae tomentô; olimque ad mensam discubitorii lecti, et subalares pulvilli; denique pro gestatione Lecticae, et aliae gestatoriae sellae, quibus aut morbidi, aut voluptarii, circumgestantur.

471. Blandimenta gustatui dant Cupediae, quas Cupedinarii parant; ut sunt variorum generum Placentae, Liba, piperataque Liba (quae Dulciarius facit) Lagana, Moreta, Obeliae, Teganitae, Scriblitae, Crustulae, Panis saccharites, in Clibano coctus, etc.

472. Vnguentarius paritat voluptuosis Odoramenta, Smegmata, Suffumigia; quibus illi delibuti fragrant.

473. Delinimentum aurium a modulatione

page 525/526, image; s262 est; seu vivae, seu Musicorum organorum; quae vel pulsantur, vel plectuntur, vel inflantur.

474. Pulsantur; Tympanum, Campana, Cymbalum, Tintinnabulum, Crepitacula quaecunque; itemque Crembalum, quod intersertum dentibus, adhalatu gutturis, allîsuque digiti, tintinnat.

475. Plectuntur organa, quae fidibus intenduntur ac remittuntur (intensaeque acutum sonant, laxae graviter) idque vel digitis (seu manûs utriusque, ut Nablium (Sambuca) seu alterius, altera moderante chordas (ut Cithara et Testudo); vel plectro, eôque aut setaceo, ut Fides; aut rotabili, ut Lyra; ant prosiliente pinnulâ, ut Instrumentum.

476. Inflantur v. quaedam ore, ut Fistula, a Fistulatore; Tibia a Tibicine; Tuba a Tubicine; Lituus a Liticine; Buccina, a Buccinatore; Gingras, a Gingratore; Tibia utricularis, ab Utriculario; quaedam follibus, ut Organon pneusticum, ab Organario pulsatum.

477. Oblectamenta oculorum sunt visibilium rerum repraesentationes, aut transformationes; Et praesentationes quidem iam in plano, Picturâ; iam in materia solida, sive molliori, Ficturâ; sive duriori, Sculpturâ, Caelaturâ, Fusurâ; aut denique per specula, Speculariâ; aut per ignes missiles.

478. Pictor delineat cuiusvis rei effigiem graphio, et perpingit penicillo ac pigmentis; quem imitantur quodammodo Illuminatores crepundiorum; et Encaustae, expingentes Vitra igni; et Phrygiones (Acupictores seu Plumarii) acupingentes filis versicoloribus, quandoque et Unionibus, gemmis, plumis, intexentesque vestibus varias figuras; maxime a. Chalcographi, incîdentes subtilissimas imagunculas aeri, imprimentesque chartis.

479. Fictor infundit modulo certae formaturae ceram, vel gypsum, vel metallum, eoque modo pereleganter defingit fusiles imagunculas; sed Sculptor exsculpit Statuas liberâ manu; Caelator vero insculpit Vasis iam paratis, Sigillis item, species quas vult.

480. Specularius parat e vitris Specula, quibus homines intueantur seipsos; et Conspicilia, quibus prospectent acrius res; et Telescopia, quibus prospectent dissita ut propinqua; et Microscopia, quibus obtueantur pusilla ut grandia; et Prismata, transfigurantia Colores rerum milleformiter; Vrentia denique specula.

481. Speculum illud erit optimum, quod reddit species obiectas eâdem qualitate et quantitate; id quod fit, cum bene perpolitum est, et prorsus planum, neque concavum neque convexum; hoc etenim ostendit rem minorem quam est, illud inversam.

XLVIII. Artes Culturae humanae. Cultura ipsi quoque Homines egent, 482. et quam pulchrum sit esse cultum, 483. si vere, 484. Instrumenta culturae huius quatuor, 485.

482. Lustravimus Artes manuarias, rurales, mechanicas, quibus elaborantur res exanimae ad utilitatem, honestamentaque vitae nostrae; quia vero ipsa etiam Natura humana sine politura brutescit (hinc incultae Gentes barbarae sunt) sumusque necessario expoliendi.

Mente ad Sapientiam; Anomô ad Honestatem; Linguâ ad Facundiam; veni et specta, quomodo id fiat, ut ipse quoque perpoliaris.

483. Oquam desiderabile est, sic excultum esse! nimirum habere Mentem illuminatam, rebus depictam; et posse rursum in aliorum mentibus easdem depingere Sermone! et habere Actiones passionesque suas in potestate sua! Angelica haec est perfectio, considerata in plenitudine sua.

484. Si vis participare felicitatem hanc, tu Adolescentule, adesto! sed ut tria illa tibi exoptes solida, non fucata; cupiens evadere non sciolus, sed sciens; non locutuleius, sed eloquens; non simulatus cultor Virtutum, sed serius.

485. Huius Culturae instrumenta quia sunt Libri, Scholae, Conversatio erudita; Peregrinationesque susceptae illius causâ, audi narrationem de istis singulatim; commonstrabo quid ibi et quomodo fiat, ut habeas gustum scibilium omnium.

XLIX. Literae et Libri; cum ministratoriis Artibus, Typographia, et aliis. Scripturae modus trinus, 486. Literas scribendi ratio varia, malleo, caelte, stylo, calamo, 487. Papyrus et Charta quid, 488. Atramentum et Penna, 489. Scribendi forma, sinistrorsum, dextrorsum, deorsum, 490. Modus celeriter scribendi per Siglas et Typos, 491. Typographi operae, 492. Librarii et Compactores, 493. Bibliopolium et Bibliotheca, 494. Librorum forma exterior, 495. Interiores partes, 496. Librorum Scriptores, Editores, Censores 497. Castigatoresque 498.

486. Modus SCRIPTURAE fuit apud AEgyptios per notas hieroglyphicas, fictas scil. rerum figuras; apud Chinenses per reales Characteres, quos etiam diversae nationes intelligunt, et quisque suâ Linguâ legit; apud nos sunt in usu LITERAE, notulae minimorum sonorum oris, e quibus complicatis fiunt Verba, Sententiae, Libri.

487. Antiqui Literas incîdebant saxis, malleo; postea insculpebant ligneis codicibus (praesertim faginis) sectis in tabulas, ac dolatis, caelte; dehinc exarabant in tiliaceis Libris; aut foliis palmeis, oleagineis, malvaceis, et linteis, ceratis vel gypsatis, stylo ferreo (vel osseo) postmodum Nilotico calamo inscribebant Pargamenae, ex ovinis tergoribus paratae.

488. Subsequenter inventa est Papyrus, e Papyro, planta bicubitali, habente (corticis loco)

page 527/528, image; s263 latissimas et praetenues; quas discriminatas acu, et imbutas aquâ glutinosa, complanatasque prelo, ac desiccatas sole, digerebant in scapum, habentem plagulas viginti; nunc est Charta in usu, quam Chariopoeus conficit e linteis vetustis concerptis, contusisque in pulmentum, et diductis in folia, intermistâ collâ, ut ne charta perfluat; tum eam colligit in Volumina minora, maiora, maxima.

489. Atramentum Scriptorium confit e gallis quernis, et vitriolo; quibus adinditur aliquantum Aluminis, et Gummi, ad prohibendum mucorem, et penetrationem; Penna vero eligitur anserina vel pavonina, caule amplo, firmo, pertranslucido; quam qui temperat scriptioni, eradit scabritiem tergô scalpelli, acie autem detruncat caudam, et rescindit utrinque caput, ut bifurcatum fiat; tum diffindendo facit crenam, pro defluxu atramenti; circumcîditque rursum incîsuram istam, et praecîdit aequaliter; demum intingit ac scribit, post recondit in Calamarium.

490. Hebraei scribunt â dextra sinistram versus; Graeci, et caeteri Europaei, â sinistra versus dextram; Indi quidam perpendiculariter a summo ad imum, aeque legibiliter.

491. Prisci habuerunt Tachygraphiam, per SIGLAS, quibus sufficiebant excipere Sermonem manu, non ad calamum dictantis, sed libere loquentis; Nos habemus etiam celeriorem, Typographiam, quâ unus, unâ die, plus describit, quam aliâs possent mille Scribae; sed et Stenographiam nuperrime exsuscitârunt Angli.

492. Typographus distribuit per loculamenta aeneos typos, conflatos permagnô numerô; quos Typotheta expromens indidem, sigillatim componit in Verba, Versus, Paginas; Coarctatque marginibus ferreis, ne dilabantur, et indit prelo; tum illinit atramentô impressoriô (quod parat ex fuligine et oleamento); Apprimitque suppositis chartis, et sic describit integras schedas momentô; omnes correctissime, si modo primum exemplar fuerit correctum, et Corrector non fuerit idiota, aut iners; Expletô autem numerô exemplarim, disiectat rursum typos per cellulas suas, ut possint coagmentari denuo prompte, in alium textum.

493. Libraru olim agglutinabant chartas chartis, convolvebantque in Volumina; nunc eas Bibliopegus (compactor) compingit in Codices; dum singulas phyluras rarioris chartae tingit aquâ aluminatâ, siccatas v. complanat, malleat, consuit, conglutinat dorso, demarginat, circummunit tegmentis (papyraceis, membraneis, coriaceis) lateraque fibulat clausuris (aheneis uncis); aut connectit ligulis scroteis, vel sericeis; grandioribus etiam Libris asfigit umbilicatas bullas.

494. Bibliopola vendit libros in Bibliopolio; Bibliothecarius eosdem congestat in Bibliothecam, et adscribit Catalogo, et disponit per Repositoria ac forulos, et exponit ad usum super Pluteos.

495. A forma exteriore Liber est, vel chartae integrae (in folio vocant); vel plicatae in quadrum, aut in folia sex, octo, duodecim, sedecim; item columnatus aut linguatus; atque si grandior est, quam ut comprehendatur compacturâ unâ, dividitur in Tomos.

496. Interiores partes Libri sunt; Titulus, Dedicatio, Praefatio (quâ argumentum edisseritur) interdum et Elogia; tum Tractatus ipse, dispertitus in Sectiones; dehinc Clausula, cum Indice contentorum, aut etiam erratorum.

497. Libri scriptor dicitur Author; primum scriptum Autographum; transscripta inde Apographa; Editor, si simul emendator fuit, Censor; cuius est iudicare de germanitate scripti, annon sit supposititium, ex toto, vel ex parte; et admonere Lectores de genuina lectione, si exemplaria dissonent, veroque dictorum sensu; sive Glossis interiectis, sive Annotationibus separatis.

498. Liber bene elaboratus fit vendibilis, recuditurque saepius; sed videndum est, ut editio semper sit auctior, vel saltem correctior; Noxiosi vero utinam nulli evulgentur!

L. SCHOLAE. Scholae cur necessariae, 499. Docens et discens quales requirantur, 500. Docendi et discendi methodus quae optima. 501. Utilitas eius quanta, 502. Disciplinae necessitas, 503. Recreationes, 504. Scholarum differentiae. 505.

499. Schola est Officina transfundendi Eruditionem, e Libris in hommes; ubi necesse habent exerceri iuniores (qui optant ordiri vitam sapienter, et transigere prospere) non solum in Literatura, sed in omnibus quae perficiunt naturam humanam; Nempe ut praediscant recte Sapere, recte Agere, recte Loqui,

500. Qui docet, est Doctor; qui discit, Discipulus; quorum ille si fuerit doctus, et Didacticus, (cui adsit communicandi aliis doctrinam gnaritas, et promptitudo (hîc autem docilis et disciplinosus (quotidie aliquid novi rescire, ac addiscere, avidus) uterque habebit delicias; Scholaque fiet Ludus, dum operae peragentur ludibundis utrinque!

501. Erit hoc, si agatur tempore uno, nonnisi unum, ne distrahatur sensus; et eatur semper gradatim, quomodo res pendent ab invicem; Docensque praemonstret semper Exemplar exquisitum, cuiusque rei noscendae, aut faciendae; illudque explicet Praeceptis perspicuis, et iubeat imitari mox; Discens vero intueatur Exemplar avide, et percipiat Informationem de illo attente, et mox exprimere illud studeat Imitatione accuratâ; Adstante Magistro, et ne aberret providente, aut si aberrare videt, corrigente; assistentibus item condiscipulis, quotquot fuerint, ut in quo emendatur unus, in eo dediscant hallucinari omnes, mendasque desuefiant.

502. Haec identitas Manuductionis habebit

page 529/530, image; s264 commoditatem, ut Paedagogus unus, stans in pulpito, satisfaciat quantaevis erudiendae catervae; hi autem excitent seipsos certatim, acuantque aemulatione mutuâ, dum omnia fiunt palam omnibus; atque sic ingeniosi proficiant potenter, tardiores vero superent tandem quoque difficultates, ipsa assiduitate exercitiorum; quod ostendent Examina.

503. Disciplina tamen adiungitur Institutioni, ut ne obrepat incuria, vel desidia, aut dissoluta licentia, per indulgentiam; ergo qui negligenter agit, increpatur; qui desidiosus est, castigatur ferulâ; in quo malitiosa obstinatia deprehenditur, dignus est secludi a consortio morigerorum, ne inficiat alios pravitate.

504. Ludi magister tamen cavebit esse plagosus; potius permittet diligentibus (libenter, non invite) honestas recreationes, spatiationes, collusiones; adeoque ipsemet colludet, providendo utilia exercitia.

505. Infima Scholarum, Trivialis, pro Elementariis est, quorum sensus exercendi sunt circa res sensuales; dehinc Gymnasium (classicam Scholam vocant) pro iis, qui discunt Linguas, liberalesque Artes, et sunt exercitandi circa rationes rerum noscitandas; tandem sunt Academiae, pro iis qui quaerunt absolutam Eruditionem, purum scilicet Intellectum Rerum; ubi hoc dant operam Professores Facultatum quatuor, ut humanae vitae magistri, Philosophi, Medici, fure cousulti, Theologi, inde prodeant, communi bono.

LI. PHILOSOPHIA. Philosophi munia, 506. Metaphsici, 507. Physici, et Magi, 508. Requisita ad philosophandum 509.

506. Philosophus investigat causas rerum, quid, unde, cur, et quomodo sit, unumquodque; qui occupatus circa Ideas Rerum omnium universales, et abstractas, vocatur Metaphysicus; circa corpora Naturalia, formasque rebus concretas, Physicus; circa rerum proportiones, Mathematicus; circa hominum mores, Ethicus; circa sermonis rationem, Philologus.

507. Metaphysicus contemplatur res a priori; non ut iam sunt, sed ut possibiles erant, antequam erant; perscrutans, quid hoc sit esse, aut non Esse; Fieri aut non Fieri; Existere, aut Vanescere; Durare, aut Perire etc. Item quid sit rerum Identitas, Diversitas, Contrarietas etc. quibusque modis Ens Enti possit iungi, aut ab illo seiungi; vel plura Entia sibi conglobari, usque ad ipsam Vniversitatem rerum, extra quam nihil sit.

508. Physicus considerat res a posteriori, prout eas videt in Mundo; ut intelligat, quâ vi fiant, operentur, alterentur etc. Cuius intelligentiae summus apex est Magia; peritia scilicet effectorum producendorum, occultâ applicatione activorum ad passiva; sed huius Monstrum sunt praestigiae, quae peraguntur incantationibus et excantationibus; merae Satanicae illusiones, relinquendae strigibus.

509. Ad philosophandum liquide requisita sunt necessaria; Sensuum acrimonia, Rationissagacitas, et vera plenaque Historiae rerum; quippe oportet praenosse prius aliquid esse, quam inquiras in eius essentiam, vel causas.

LII. Mathesis; Primumque Arithmetica. Mathesis quid, 510. Arithmetica quid, 511. Numerandi ratio, 512. Numerorum notae trinae, 513. Numerus par, impar, fractus, 514.

510. Mathesis adaperit viam Philosophiae; pervestigans rationem Numerorum, in Arithmetica; et Mensurarum, in Geometria, et Ponderum, in Statica.

511. Arithmeticus tractans industrie numerosas res, quoties obtingunt, peragit omnia sua per Numerationem, Additionem, Subiractionem, Multiplicationem, Divisionem, Regulamque Proportionum.

512. Ruricolae computant simplicius per Paria, Decusses, Duodenas, Quindenas, Sexagenas; Arithmetici subtilius, per Vnitates, Decades, Centenarios, Millenarios, Myriades; recentiores etiam per Tonnas et Milliones; Unitas enim decies repetita facit Decem; decies decem, Centum; decies centum, Mille; decies mille Myriada; decem myriades nunc vocant, Tonnam; decem Tonnas (i. e. millies mille) Millionem.

513. Numerales notae fuerunt Graecis non aliae quam Literae, alphabeti sui, [gap; Greek word(s)]etc. Romani adhibuerunt septem solum literas; I. V. X. L. C. D. M; Arabes excogitârunt ingeniose Ciphras decem; quibus numerosissima quaeque possunt exprimi (vel arena maris); tandem inventi sunt Calculi, disponendi super Abacum. (Ex. gr. si quis dicatur habere mille, sexcentos, octoginta et quatuor aureos, id annotabit sic,

Calculis.

[gap; illustration] 514. Numerus dicitur Par, qui potest dividi in duas aequales partes (ut, 2, 4, 6, 8, etc); Impar, qui non potest (ut, 3, 5. 7, 9 etc); Fractus, qui habet partem ruptam; ut sesqui alter (1); Caetera quaere alibi.

page 531/532, image; s265

LIII. Geometria. Geometriae munia, 515. instrumenta eius, 516. Linearum differentia, 517. et Angulorum, 518. et Figurarum, 519. structura Circuli 520. Trianguli, 521. Quadranguli, 522. Figurae solidorum, 523. Mensurae distantiarum, 524. Capacitatis, 525. Aridorum, 526. Linearum et Vasorum, 527. Geodesiae ratio, 528. et species, 529. Optica quid, 530.

515. Geometria explorat magnitudines rerum praecîse, ut ne quid nos possit decipere, apparendo maius aut minus, vel propius aut remotius, altius aut humilius, quam est; quod potissimum conducit ad mensurandas rerum Longinquitates et Capacitates.

516. Peragit mensiones suas per Puncta, Li neas, Figuras, et certa Instrumenta, quibus emetitur omnia.

517. Linea incipit â puncto, et desinit in punctum; estque in seipsa vel recta, ut ---; vel curva, ut [gap; illustration]; vel spiralis, ut [gap; illustration] alteri vero lincae, vel parallela, ut [gap; illustration]; vel obliqua, ut [gap; illustration]; vel perpendicularis, ut [gap; illustration].

518. Ex concursu linearum sit Angulus; qui est vel rectus, quem linea incidens perpendicularis efficit, ut est (in subiecto schemate) angulus A C B; vel acutus, minor recto, ut B C D; vel obtusus, maior rectô, ut A C D.

[gap; illustration] 519. Figurarum simplicissima est Circularis; tum Triangularis; inde Quadrangularis etc.

520. Circulus fit ex unica linea ambiente, quam vocant Circumferentiam; ut hîc B D C H; eius medium punctum, est Centrum, A; linea a centro ad circumferentiam ducta, est Radius A H, vel A C; radius vero protensus ad partem oppositam, dissecansque circulum aequaliter, Diameter vocatur, ut B A C.

[gap; illustration] 521. Triangulum fit e tribus lineis; estque vel Acutangulum, cuius omnes tres anguli aculi, ut; vel Rectangulum, cuius unus rectus ut; obtusangulum, cuius unus obtusus, ut

522. Quadrangulum est quadrilaterum; hoc autem vel quadratum,; vel oblongum,; vel rhombus,

523. Accipe etiam figuras Corporum regulares; Orbis est gyratus; Globus rotundus; Cylindrus teres; Pepo ovalis; Pomum orbiculatum; Pyrum et quidvis conicum, turbinatum; Cubus quadratus; (licet sex laterus, et octangulus); Tribulus triquetrus.

524. Mensurae distantiarum ita sunt; Grana papaverea 4 faciunt unum hordeaceum, hordeacea totidem, Digitum transversum; Digitus cum triente (1) Pollicem; digiti quatuor, Palmum; Palmi tres, Spithamam; quatuor, Pedem; quinque, Palmipedem; sex, Vlnam (seu Cubitum, sesquipedem); duo pedes cum semisse faciunt Gradum, seu Gressum, h. e. Passum minorem; quinque, Passum maiorem (Geometricum, qui est idem cum Orgyia); decem pedes dant Perticam (Decempedam); centum viginti quinque passus Geometrici dant Stadium; octo Stadia (h. e. mille passus) miliare Italicum; haec a. quatuor, milliare Germanicum; milliare sesqui Italicum, Gallicam Leucam.

525. Mensurae Capacitatis apud Romanos fuerunt; primum pro liquidis, Quatuor Cochlearia (seu ligulae) faciunt Cyathum; horum tres, Quartarium; Quartarii duo, Heminam; Heminae duae, Sextarium; hi sex, Congium; quatuor Congii, Vrnam, quantum Vir ferre potest; duae Urnae Amphoram (seu Quadrantel) quantum duo commode baiulant; viginti Amphorae, Culeum, quantum plaustro vehi solet.

426. Mensura minima aridorum fuit Cyathus; Cyathi sex dabant Heminam; heminae duae Sextarium; duo sextarii, Modiolum; hi quatuor, Modium; Modii duodecim Medimnum; (sed arida herbacea metiuntur pugillis, manipulisque.)

527. Explorant vero Rectituddinem (aut curvitatem) Lineae, Amussi extensa, vel applicatâ inflexibili Regulâ; rectitudinem Anguli, Normâ; situm plani horizontalis, Libellâ; recti autem plani, Perpendiculô; Circuli exactionem Circinô; Vasis capacitatem Perticâ, cui inscripti sunt numeri stereometrici.

528. Distantias metiuntur communiter ope Quadrantis; dum per pinnulas versabilis Radii prospectando rem visam, ex duabus stationibus, observandoque quantitatem Trianguli minoris, quem in suo Instrumento effici vident; Colligunt quantitatem linearum Trianguli maioris, quem in Terra faciunt lineae, inter duas stationes et rem visam comprehensae.

529. Talem mensionem distantiarum vocant Geodaesiam; atque si fit in plano (ut Agri) Longimetriam; si sursum (ut Montis) Altimeriam; si deorsum (ut Putei) Profundimetriam; dum v. Doliorum capacitatem metiuntur, Stereometriam.

530. Geometra examinans, cur visio subinde fallat; (ex. gr. cur aliquid sub aqua, aut per Vaporem, maius videatur quam est, nec suo loco); item cur tantô minor appareat res, quantô fuerit remotior ab oculo; nec non causas pelluciditatis et opacitatis, perspicuitatisque et obscuritatis etc. Opticus vocatur.

page 533/534, image; s266

LIV. STATICA. Statices munia, 531. Partes librae in genere, 532. Bilancis in specie ratio, 533, et Staterae, 534. Ponderandi ratio, 535. Ponderum differentiae, 536.

531. Staticus probat soliditatem rerum, et dehinc pretiositatem, ex perpensa illarum gravitate, vi Librarum et Ponderum.

532. Librae paries sunt; primum Librile seu Scapus (et fugum) deinde in centro Librilis Axiculus, super quem fit libratio; tertio Ansa, a qua Scapus pendet; et Ansae apertura, Agina; quâ transit Examen, lingula scil. infixa scapo.

533. Est autem ratio duplex Librae, et pensurae; primam vide in Bilance, habente centrum in medio Scapi; unde necessariô sequitur ut aequilibria ponderent aequaliter, et gravius praeponderet, deorsumque vergat; levius v. se attollat, tantô magis, quantô alterum praegravat; sive in Bilance maxima, Trutinâ, sive minima (quâ nummi pensiculantur) Lanculâ.

534. Alteram formam Librae spectabis in Statera; quae habet centrum librationis extra medium scapi; cuius rei consequens est, ut Radius protensior faciat (inter librandum) maiores ascensiones et descensiones, quam radius minor; eoque sit idem commensus ponderum ad in vicem, qui arcuum.

535. Usus horum est talis; Libripens imponit rem librandam alteri lanci, alteram gravat ponderibus, donec videat aequilibrium (seu aequipondium) quod ostendet examen aginam aequans; in Statera autem suspendit rem delibrandam ab unco, in B; pondusculumque promovet in radio opposito (dimenso incîsuris) huc illuc, usque ad aequilibritatem; illud enim admotum propius centrum, ponderat minus; amotum a centro longius, plus.

[gap; illustration] 536. Levissimum pondusculum (dans Libellae momentum) faciunt Granum; quatuor Grana, Siliquam; hae quinque Scrupulum; tria Scrupula, Drachmam; quatuor Drachmae, Semunciam; octo, Vnciam; Unciae duodecim, Libram; (Mercalis tamen Libra est sedecim unciarum) centum Librae dant Centumpondium (vulgo Centenarium.)

LV. ASTRONOMIA. Mathesis per totam Philosophiam sparsa, 537. Applicata Caelo producit Astronomiam, 538. Circuli caelestes, 539. Axis et Poli mundi, AEquator et Tropici, Zodiacus, 540. Circuli immobiles duo. 541. Horizon et Meridianus, 542. Stellarum differentiae et numerus, 543, Constellationes et Signa in Zodiaco, 544. extra Zodiacum, 545. Planetarum numerus, Situs, motus, 546. Sunt iam boreales iam australes, 547. Gradus in Caelo quid, 548. Ephemerides, et Planetarum aspectusquid. 549. Eclipses quid 550. Computus, fastorum et dierum Hebdomadae nomina, 551. Mensiumque 552.

537. Quid ergo numerant, mensurant, po derant, Philosophi? Omnia. Sunt tamen illis solennissimae dinumerationes, dimensiones, collibrationesque 1 Caeli, in Astronomia; 2 Terrae, in geographia; 3 Temporum, in Chronologia; 4 Cogitationum, in Logica, Mnemonica, Prognostica. 5 Moralium actionum, in Ethica; 6 Sermonis in Philologicis artibus; quae omnia percurramus obiter.

538. Astronomus contemplaturus astra, disterminat sibi Firmamentum in certas regiones, per quas observet transitiones siderum; nempe imaginarios Circulos; quorum primarii sunt, AEquator, Tropici, Zodiacus, etc. quos tu ita concipe.

539. Stellas ire circulatim, indicat quotidiana reditio ad loca eadem; ergo Caelum est volubilis sphaera; ergo habet axem, circa quem revolutatur; ergo et duas extremitates axis sui, seu duos immobiles polos, Septenirionalem et Meridionalem.

540. Inter Polos finge in medio sphaerae maximum Circulum, erit AEquator; et huic parallelos duos, Tropicos; quos Sol describit altissimus aestate; et humillimus, hieme; sed annuam viam Solis, (transeuntem ab hoc Tropico ad illum Tropicum, intersecantemque AEquinoctialem duobus locis) vocant Zodiacum; cuius poli rursum describunt Polares circellos, circuitione quotidianâ.

541. Habes in ipsa caelesti machina Circulos invisibiliter positos, et cum illa revolubiles; sed sunt alii cuilibet loco proprii, et immobiles, Horizon, et Meridianus.

542. Ubi ubi stas, prospectans circumcirca vides Horizontem; confinia scilicet Caeli et Terrae, sive superioris hemisphaerii ab inferiore; Horizontis v. centrum est ubi tu stas; poli in Caelo, punctum tibi summum et imum (verticale illud vocant Zenith; profundum illud sub terra, Nadir) Duc vero iterum Circulum per Polos Mundi, et Zenith ac Nadir, erit Meridianus, ad quem Sol delatus facit nobis Meridiem.

543. Quod attinet cursum Astrorum, is uniformis est omnibus Fixis, quasi vehantur uno eodemque Orbe; inter quas primae magnitudinis sunt quindecim (Arcturus, Lyra, Sirius etc.) Secundae 45, tertiae 208, quartae 475, quintae 216, sextae 49; novem insuper obscurae, et quinque nebulosae; omnes simul praeter propter 1020, quas quidem per liberum aspectum in Europa videre possumus; sed per Telescopia longe plures.

544. Sunt redactae in certas Consigurationes; cuiusmodi sunt, duodecim signa Zodiaci, ita insignita characteribus suis; [gap; illustration] Aries, constat stellis 19; [gap; illustration] Taurus, 44, (inter quas sunt pleiades); II Gemini 31; [gap; illustration], Cancer 28; [gap; illustration] Leo 39; [gap; illustration] Virgo 40; [gap; illustration] Libra 15; [gap; illustration] Scorpio, 27; [gap; illustration] Sagittarius 32; [gap; illustration] Capricornus 27; [gap; illustration] Aquarius 33; [gap; illustration] Pisces, 35.

545. Extra Zodiacum sunt Borealia signa; Minor Vrsa, stellarum 8; Maior Vrsa, 32; Draco 33;

page 535/536, image; s267 Hercules 48; Cygnus 31; Cassiopea 25. etc. Inter Australia signa maxime conspicuus est Orion, 39; Canis maior 18; Canis minor, 7. etc.

546. Compertum habemus, sicut Fixae, et cum his [gap; illustration] et [gap; illustration] (Sol et Luna) gyrationem suam absolvunt circa Terram, tanquam suum centrum, ita reliquos quinque Planetas gyrari circa Solem; quem ambit orbe minimo [gap; illustration] (Mercurius) quadrimestri tempore; [gap; illustration] (Venus) fere duplo maiore, novendecim mensibus; [gap; illustration] (Mars) tam amplo, ut circumeat Terram quôque, sesquianno; [gap; illustration] (Iupiter) etiam ampliore, duodecim annis, minus bimense; [gap; illustration] (Saturnus) amplissimo, novem et viginti annis, et semestri; qui omnes iam sunt apogaei, iam perigaei; videnturque nobis iam directi, iam retrogradi, iam stationaru, et veluti cum Fixis fixe procedentes.

547. Progrediuntur itidem per Zodiacum, at non tam exacte, ut Sol; excurrunt enim a viâ Solis hinc et illinc (Boream versus et Austrum versus) plus et minus.

548. Dividunt a. Astronomi omnem circulum, (aeque parvum ut magnum) in gradus 360; hosque rursus singulos in 60 minuta prima; et quodlibet horum in 60 secunda etc. usque ad decima minuta, seu scrupula.

549. Calculando igitur motus Planetarum in futurum, conficiunt Ephemerides; h e. consignationes ad horam meridianam singulorum dierum anni, ubi quisque Planeta futurus sit, et quô aspectu ad invicem; est enim inter Planetas aut Coniunctio, in eodem signo et gradu, [gap; illustration]; aut Sextilis, distantia per duo signa [gap; illustration]; aut Quadratus (seu Quadratura) per tria signa, [gap; illustration]; aut Trigonus, per quatuor, [gap; illustration]; aut Oppositio, per sex, 8.

550. Inprimis a. consignantur Ephemeridibus Eclipses Luminarium; postquam penetratum est in causas, unde fiunt; nempe deliquium Solis contingere in novilunio, quum inter nos et Solem Luna intercurrens directe, illum obnubit opaco suo corpore, h. e. inumbrat nos; Luna vero eclipsatur in plenilunio, quando opposita Soli obnubilatur ipsa, incurrens in umbram Terrae; quod ut non accidat quotmensibus, facit exspatiatio Lunae extra viam Solis, quam vocant Eclipticam.

551. Ultima pars Astronomiae est Computus Fastorum; quô et spectat denominatio dierum Hebdomadae a Planetis, ut dicantur, dies Solis, dies Lunae, dies Martis, dies Mercurii, dies fovis, dies Veneris, dies Saturni.

552. Menses sunt, fanuarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, funius, fulius (Quintilis) Augustus (Sextilis) September, October, November, December; quorum primo, tertio, quinto, septimo, octavo, decimo, duodecimo, dati sunt dies 31, reliquis 30; Februario 28, quanquam anno bissextili 29; cum ei unus dies intercalatur; embolimaeo vero fit accessio addititii mensis (embolimi) hoc est, decimae tertiae Lunationis.

LVI. GEOGRAPHIA. Geographiae munia, 553. Terreni globi figura et magnitudo, 554. Eius latitude et longitudo quid, 555. Zonae eius quinque 556. Unde dierum et tempestatum Varietas, 557. Climata Terrae quid, 558. Continentes quinque, Insulae insinitae, Antipodes, 559. Populi Europaei, Asiani, Africani, Americani, qui? 560. Montes et Flumina per Orbem celebriora, 561. Urbes prae caeteris inclytae, 562.

553. Ut ne simus ignari domicilii nostri, efficitur 1 per dimensionem Terrae, in longum et latum; 2 per disterminationem Rengionum habitabilium et inhabitabilium, 3 per descriptionem, quid egregium obveniat, hîc, illîc, istic; idque sive terrestri Globo; sive pictis aliâs Geographicis Tabulis, sive historicis enarrationibus.

554. Terram esse globosam, patet; quia ab Oriente in Occidentem undiqueversum ambitur sideribus, et circumnavigatur maribus; transversim vero euntibus Poli mundi elevantur et deprimuntur, unde et terreni Globi Magnitudo percognoscitur; nempe quia tendenti ab Austro in Boream (aut retro) singulis quindecim Germanicis milliaribus attollitur Arcticus polus, et devergit Antarcticus, gradu uno, evincitur totum ambirum Terrae (qui est graduum 360) habere circuitum milliarium 5400; Diametrum vero Terrae esse 1800; semidiametrum (a superficie Terrae ad eius Centrum) 900.

555. Latitudo Terrae aestimatur ab AEquatore Polos versus, utrinque per nonaginta gradus; Longitudo vero ab Occasu in Ortum, per integrum circuitum, 360 graduum; initio sumto a primo Meridiano, quem constituunt ad fines Europae, in Canariis insulis.

556. Ex latitudine Terrae prodeunt quinque terrestres Zonae; media, interiacens circulis Tropicis, vocatur Torrida; extremae duae intra polares circulos comprehensae, Frigidae; totidemque Temperatae, inter has frigidas et illam torridam alterutrinque sitae.

557. In aestuosa (Zona) propter perpetuam verticalitatem solis vehementissimi sunt ardores, perpetuansque aequinoctium; contra in gelidis plagis, propter Solis collateralitatem continuam vehementissima frigora, subque polo ipso sex mensium dies, totidem nox in temperatis tractibus est alternatio tempestatum grata, cum successivis incrementis ac decrementis dierum ac noctium.

558. Unde inoriuntur Climata, per interstitium unius semihorii; nam qui longissimum diem habent, horarum duodecim cum dimidia, dicuntur habitare sub Climate primo; qui 13 horarum, sub secundo; et ita consequenter.

559. Continentes, maribus a se invicem disterminatae, quinque recensentur; Europa, Asia, Africa, America, Magellanica; quarum singulae continent vastissimas regiones, tum maritimas, tum mediterraneas, in meditullio sitas; circa se a. Insulas plurimas, dissociatis Gentibus et Linguis;

page 537/538, image; s268 Tellurem undique habitari, aliosque aliis esse Antipodes, iam constat.

560. Europaei incolae sunt; Hispani (cum Lusitanis sibi conterminis) Galli, Belgae, Angli, Scoti, Hiberni, Dani, Sueci, Norvegi, Lapponeseque; Item Russi seu Moscovitae, Lithvani, Poloni, Bonemi, Germani, Itali, Siculi, Dalmatae, Hungari, Graeci, Valachi, Thraces; Asiani sunt, Turcae, Arabes, Armeniam, Persae, Indi, Chinenses, Scythae, nunc Tartari; Africani, AEgyptii, Barbari, Abyssini (atri AEthiopes) Mauri (atri AEthiopes) Cafres etc. Americani, Mexicani, Peruviani, Brasilienses, etc. nudi et investes; Magellanici nobis adhuc incogniti sunt.

561. Celebrati Montes sunt; in Europa, Alpes, Pyrenaei, Carpatus etc. in Asia, Taurus, Caucasus; in Africa, Atlas et Lunae montes; Famosa Flumina vero; in Europa, Danubius, seu Ister (est enim binominis) Borysthenes, etc. in Asia, Indus, Ganges, Oby etc. in Africa Nilus, septem ostiis se in mare exonerans; in America, Maragnon etc. etc.

562. Inclytae Urbes sunt, in Europa, Constantinopolis, Roma, Venetiae, Lutetia (Parisiorum) Lisbona, Londinum, Amsterodamum, Praga, Cracovia, Mosqua, etc. in Asia, Alepo, Bagdet (cis Euphraten) Ormus, Goa, Cambalu, Quinsay, etc. in Africa, Alcair, Fessa, Maroco, etc. in America, Mexico, Cusco, Lima, etc.

LVII. Chronologia, cum Historia. Chronologi munia, 563. Annorum epocha varia, 564. Historiae rudimenta, 565. Historiae universalis summarium, 566. Historia ante diluviana, 567; et diluvii, 568. Gentium et Linguarum dispersio, 569. Sodomae subversio, 570. Moses et Pharao, 571. Samson, David, Salomon, 572. Elias, Ezechias, 573. Nabuchodonosor, et Cyrus, 574. Xerxes et Alexander, 575. Romani. Christus nascitur, 576. Constantinus Imperator, et Mahomed, 577. Novus Orbis repertus, 578. Librosque multiplicandiars, Typographia 579.

563. Chronologus supputat, quâ aetate Mundi hoc illudve acciderit, et quantum tempus praesens distet ab exortu rerum, vel quapiam alia observabili periodo; ut ne simus nescii, ubi iam simus, et quid fuerit gestum ante nos.

564. Communis Epocha, unde series annorum numerentur, eadem debuit esse omnibus iure, ab Orbe condito; sed quia istud initium fuit incompertum plerisque, quaelibet Gens assumsit terminum alium memorabilem; supputaruntque Iudaei olim ab exitu suo ex AEgypto, nunc a desolatione Hierosolymae; Graeci ab Olympiadibus (quas Iphitus iustituerat celebrari anno quoque quinto inclusive, aut quarto exclusive) Romani a conditâ suâ Urbe; Christiani, a Christo nato; Turcae a fuga Mahumedis (vocant aeram Hegirae) etc. denique Reges auspicantur aeras suas a coeptu Regnorum suorum.

565. Priscorum ruditas non habuit alias Historias, praeter quas narrabant sibi; aut innuebant posteris erectis quibusdam monumentis (ut Lapidum hinc inde dispositorum, vel ligatorum in fune nodorum, etc) res nihilominus tamen veniebant in oblivia, aut transformabantur in fabulas; demum postquam Literae increbuerunt, coeperunt res gestas inferre in Commentaria, una cum circumstantiis, ne quid affictitii aut subdititii irreperet.

566. Placetne tibi audire breviarium quoddam Chronicorum? memorabo carptim quaedam singularia, de praecipuis mutationibus humani generis.

567. Primordia ipsa fuerunt nobis luctuosa, quia Adam cum sua Eva, facti ad imaginem Dei, et iussi dominari Creaturis, abusi sunt concesso privilegio; Adae vero primigenius (cui nomen fuit Caino) truculentus fratricîda, occîso Abele tradidit se impietati cum tota sua progenie, eiusque imitatione actutum omnes.

568. Indoluit DEUS, quod fecisset hominem, immissoque Cataclysmo delevit omnes, exceptô Noâ servato cum suis in Arca, A. M. (h. e. Anno Mundi) 1657; sed prius eripuit ad se pios, inter quos fuit Enoch vivus transsatus in caelum; caeteri primaevi fuerunt quidem valde longaevi, nullus tamen attigit annum millesimum.

569. A siliis Noae disseminatae sunt familiae gentium; a Semo Asiatici, a Iapheto Europaei, a Chamo Africani, et (ut probabile est) Americani; cum caepisset aedificatio turris Babel, centesimo post Diluvium; inde enim orta fuit confusio Linguarum, et dispersio Gentium, rursumque inchoata recollectio sub Regibus, quibus praecelluit Ninus Assyrius.

570. Tertiô inde seculô subversa est Sodoma et Gomorrha, demisso caelitus igne ob spurcissimas libidines; sed Loth miraculô ereptus fuit, Uxore respectante, et in statuam salis versâ.

571. Quadringentis post annis eduxit Moses populum Israeliticum ex AEgypto, per mare rubrum, sicco pede, submersô Pharaone, cum exercitu eos insequente; Israelitae vero pascitabant annis 40 (in deserto) mannâ; dumque pugnabant (pro obtinendâ Terrâ Canaan) sol occiduus stetit toto die.

572. Circa A. M. 2790, claruit Samson, tantâ pollentiâ Virium, ut discerperet Leonem manu, convelleretque peramplum aedificium uno nixu; cuius tempore Troia excîditur, post decennalem obsidionem, ob raptum Helenae; proximô inde seculô David regnat, pientissimus Regum; cui succedit Salomon, sapientissimus mortalium.

573. Circa A. M. 3040, Propheta Elias claudit et recludit Caelum precibus, rapiturque curru igneo in Ccelum; A. M. 3240. Ezechias imperrat tria miranda, primo, ut adicerentur ei (iam iam moribundo) quindecim anni vitae; secundo, ut Sol visibiliter retrogadus fieret; tertio, ut in exercitu Senacheribi, Regnum eius vastantis, trucidarentur 185000 ab Angelo unâ nocte.

574. A. M. 3360, Nabuchodonosor conversus

page 539/540, image; s269 in belluam (ob supeibiam) ut septenniô pererraret montes, pastus gramine; in cuius silio desiit Monarchia Chaldaeorum, transiitque ad Persas? sub Cyro.

575. A. M. 3492, Xerxes educit exercitum contra Graecos, ter et vicies centenorum millium, et vincitur tamen; centesimo autem et quinquagesimo anno post Alexander Magnus triumphat de subiugato Orbe, iuvenis annorum 32, moriturque repente (cuius tempore confectura Chartae reperta est.)

576. Sub decursum pene quarti millenarii, arripiunt Romani Imperium Orbis, edomitis undique Regibus Terrae; cuius primus Monarcha fuit Iulius Caesar, hinc Augustus; sub quo (A. M. 3970) Christus nascitur.

577. A. Ch. (Anno Christi) 324. Imperator Constantinus fit Christianus, aedificatâque Constantinopoli transfert eô sedem, et constituit Imperium Orientale, occupatum post (A. ch. 1453.) a Turcis, qui Mahomedem (natum A. Ch. 571) sequuntur.

578. Circa A. Ch. 1300, coepit innotescere vis Magnetis, quâ se obvertit ad polos mundi; quod dedit ansam fabricandi Pyxidem nauticam, cuius ope detectum est alterum hemisphaerium Orbis, totusque Mundus navigationibus factus pervius; ut Gentes (prius seclusae, et ignoratae sibi invicem) iam possint colere communi cationem utilitatum.

579. Sequuta est (A. Ch. 1442) inventio Typographiae, cuius beneficio Mundus impletur Libris, et quicquid sciri potest in lucem protrahitur; quae utraque ars (Nautica et Typographica) accommodatissimum medium sunt ad diffundendum Lumen sapientiae, et fundandum inter Nationes sapientiae commercium; si modo Gentes se invicem non vilipenderent; et cur? ubique est aliquid boni et mali.

LVIII. LOGICA. Logici munia, 580. Cogitationis obiectum trinum, 581. examinandum Sensu, aut Ratiocinatione, aut Testimonio, 582. Ratiocinationis fontes, Definitio, 583. Divisio rei triplex, 584 Sententiae partes, subiectum, praedicatum, copula, 585. de cuius veritate si dubitatur, quaeritur argumentum tertium, 586. fitque Syllogismus, 587. vel Enthymema, 588. Disputatio quid, et quomodo fiat, 589. Methodi ratio, 590. Actiones Logici, 591. Analysis, Synthesis, et Syncrisis, 592.

580. Logicus intendit in processum cogitatio num, ut non permittat eas evagari, aut mox reducat in viam; necessaria ars, si ulla! si optas videre epitomen eius, praebe te attentum.

581. Quicquid obicitur meditationi (non enim possumus meditari de imperceptis) est aut ignotum (scil; quod nescitur an sit, vel quid sit, vel quantum sit, quale, ubi, etc.) aut incertum (nimirum de quo dubitatur, num sit, vel num sit id quod esse dicitur, aut putatur, vel num tantum, tale, ibi etc.) aut denique confusum (quum videlicet multa simul menti se offundunt, eamque obruunt.)

582. Dialecticus igitur pertentans omnia vel sensu, si res potest haberi coram; vel ratiocinatione, si rei non clare prostantis, indicia tamen aliqua adsunt; vel alienis testinioniis, si aliter nequeat; laborat evestigare ignota, et deprenendere veritatem dubiorum, redigereque indigesta in ordinem.

583. Quando explorat inexploratum ratione, perquirit ea quae circa rem sunt; Causas, et Effecta; Subiecta et Adiuncta; Consentanea et Dissentanea; Similia, et Dissimlia; Diversa et Adversa, seu Contraria, ex his demum exstruens aut accuratam Desinitionem, aut qualemcunque Descriptionem.

584. Tum progreditur ad Divisionem rei, bimembrem, trimembrem, quadrimembrem, etc. prouti se res dat (Exempli gratiâ, Homo dividitur bipartitô, in Animam et Corpus; Corpus tripartito, in caput, truncum, artus; Annus quadripartito, in Ver, AEstatem, Autumnum, Hiemem etc.) ut videat omnia particulatim.

585. Divisio vero est aut Distinctio, quâ res a re distinguitur (ut Homo doctus ab indocto) aut Partitio, quâ totum dividitur in partes (ut Homo in Corpus et animam) aut Distributio, quâ genus dispescitur in species (ut Homo in marem et faeminam.)

586. Ex inventis cogitatibus fiunt Theses, sive Sententiae, quibus iam aliquid de aliquo affirmatur aut negatur; in quarum unaquaque tria concurrunt, Subiectum, Praedicatum, interveniensque Copula; ut, Logica est discenda; quae tria si necessario cohaerent, fit Axioma, effatum indubitatae certitudinis.

587. Si autem quis dubitat, an Praedicatum de Subiecto (sive terminus maior de minore) recte affirmetur vel negetur, probat assumto termino medio (ut I Logica est, 2 Discenda, quia 3 Vtilis) facitque inde Syllogismum perires propositiones, e tribus ter transpositis terminis constructas; quarum prima, Maior, proponit basin ratiocinii, sic; Vtilia sunt discenda; subsumit Minor, Logica est utilis; Conclusio sequitur, Ergo Logica est discenda.

588. Ita ex praemissis et concessis Propositionibus duabus infertur tertia, quâ incertitudo tollitur; Notabis, dissimulari interdum alteram praemissarum (h. e. non poni expresse, subintelligi tantum) fierique Enthymema, Syllogismum defectivum; ut, Logica est utilis, Ergo discenda; vel. Vtilia sunt discenda, Ergo et Logica.

589. Quaestio magnopere controversa, et disputabilis in utramque partem, dabit (Disputationem; ubi alius argumentatur pro affirmativa parte, alius pro negativa; alterque solvit alterius argumenta et obiectiones, donec veritas patescat; sed captiosus Disputator Sophista dicitur, qui argutatur, h. e. detortâ argumentatione fallaciter illudit.

590. Quando vero indisposita, indiscreta, confusimque se oggerentia, discernenda sunt (aut disturbata redigenda in ordinem) est Methodus, habens tres summas Leges; primam, ut eatur a

page 541/542, image; s270 ad ignotiora (hoc est, â Toto ad partes, hinc ad particulas; et â generalioribus ad specialiora) secundam, ut omnia cohaereant sic, quomodo ab in vicem fluunt, ut notio notionem trahat (sicut in catena annulus ab annulo trahitur) tertiam, ut omnia exprimantur verbis perspicuis, ambiguitatis nihil habentibus.

591. Secundum has regulas procedens Logicus, si Sophismata animad vertit latitare in verbis, declarat Voces obscuras, distinguit ambiguas, determinat indeterminatas, limitat indefinitas, restringit generales; si quid possit sumi largius, excipit nominatim, evincitque omnia rationibus, ut conceptus sunt clari; sic potenter dilucidans tenebrosa, refutans paralogismos, digerens inordinata.

592. Sed contexere tam perspecte cogitata propria, est Synthesis; retexere aliena, Analysis; conferre alia cum aliis, Syncrisis; quarum inscientia facit perplexitatem.

LIX. MNEMONICA. Memotia ad quid colenda, 593. et an per loca et imagines? 594, tutior via per Res ipsas, et Methodum, 595.

593. Etiam, Memoria potest excoli ad citam impressionem, et firmam retentionem, promptamque redditionem eorum, quae percepta sunt semel.

594. Postquam enim deprehensum est experimentis, illam concatenare notiones, et recognoscere per vestigia, invenerunt Mnemonici machinamenta, dispositas per loca certa imagines certas, quarum intuitu fit, tum imaginatio fortissima (etiam per tenebras et absentiam) tum retinentia praevalida, tum reiteratione earundem reminiscentia ad miraculum velox.

595. Sed haec Localis Memoria creditur debilitate iudicium, praecipuum bonum hominis; et facere ex homine psittacum, recitatorem alienorum; tutior ergo fuerit cultura Memoriae, per attentam intuitionem, et pensiculatam diiudicationem, crebramque iterationem, Rerum ipsarum, in proprio loco et propria forma; nempe immorando Rebus, et praxi rerum, quantum opus.

LX. PROGNOSTICA. Artium divinatricum origo, 596, Physiognomiae species, 597. Astrologi actiones, 598. Vetitae gentiles hariolationes, 599. Magiae infamis genera, 600.

596. Desiderium praesciscendi futura (innatum menti humanae) adinvenit artes Divinationis, non sine admistione vanitatis.

597. Physiognomon enim coniectat futuros Hominis eventus, e lineamentis Corporis (spectatim Chiromantes, e lineamentis manuum; Metoposcopos e lineamentis frontis) Oneromantes ex insomniis.

598. Astrologus inquirens influxum Astrorum in sublunaria, erigit ad quodvis datum tempus Schema caeli; e quo considerans aspectus Planetarum, tunc futuros, praedivinat constitutionem tempestatis, fertilitatem annonae, et similia contingentia; quin et e positura siderum (Constellationem vocant) sub horam nativitatis, conscribit prognosticon de Nati vita et morte, sanitate et morbis, temperamento et moribus, fortuna et infortunio.

599. Auguria Paganorum antiquata iam sunt, ubi Augur varicinabatur ex avium garritu, aut volatu; et Aruspicina, ubi Aruspex ab inspecta ara; et Extispictum, ubi Exstispex se dispectis Extis sacrificiorum; et Sortilegium, ubi Sortilegus ex proiectis sortibus, vaticinabatur; et quae plures eiusmodi illicitae hariolationes fuerunt.

600. Infamis Magia etiam interdicta est; ubi Magus cum malis geniis colludens; et Necromantia, ubi Necromantes Diabolum sub alicuius demortui persona evocans, et adiurans, arcana scitatur; sed neutiquam opus est sapienti Viro tam periculosâ curiositate; quia experientiâ rerum edoctus, praenosse potest multos effectus in suis causis; unde illud scitulum, Omnis bonus Philosophus (Medicus, Iureconsultus, Theologus) Vaticinator.

LXI. ETHICA. Laus Ethicistudii, 601. Vitae beatae fundamentum Virtus, 602. Virtutis radix in Intellectu, 603. Vitium quid, 604. Vitiorum gradus, 605. Regiminis sui requisita tria, 606. Ethicae divisio summa in partes quinque 607.

601. Praecellentissima pars Philosophiae Ethica est; informans hominem de moderamine sui ipsius; quomodo queat vivere et mori imperturbatus animo, sanus corpore, laetus conscientiâ, nec sibi gravis nec aliis, et sine omni damnosa indigentiâ (sub favore Numinis.)

602. Vis hoc etiam scite? compendiô dicam; Sapientia, Virtus, Innocentia, sunt quae hominem tranquillant et laetificant; amabilemque et laudabilem reddunt; Stultitia contra, Vitium, Noxa, peturbant, meritoque odibilem et vituperabilem faciunt.

603. At vero Virtutum studium non intruditur nobis nudis praeceptionibus; neque vitiorum odium nudis interdictionibus, laudationibus et vituperiis; imo ne quidem praemiis et paenis; oportet penitus perspectum habere, quam in nobis Virtus perficiat imaginem Dei, quam vitium destruat.

604. Virtus consistit in Mediocritate, Vitium in excessu vel defectu; nam excedere decorum, aut ab illo deficere, est utique transgredi, licer transgressionum gradus sint.

page 543/544, image; s271

605. Nempe si quis improbe agit incogitantiâ, est Delictum; si cogitate, Facinus; si studio, Nequitia; si enormiter, Scelus (Flagitium); si malitiose, ut alicui aegre fiat, Perversitas; perversum a. non pudet malitiae; et qui non resistit consuetudini sensim obrepenti, inemendabilis fiet, seque ipsum perdet, et nomini inuret indelebilem maculam.

606. Tu si vis regere Te apte, habes necesse praecognoscere, I Fabricam naturalium Inclinationum, ut non ignores quô Te illae rapiant, et quomodo illis obsequendum aut resistendum sit, ne extra limites abeant; 2 Obiecta, in quae tuae propensiones feruntur; quae sunt, Tu ipse, Proximus, Deus; 3 Invitamenta et irritamenta, quae huc et illuc trahunt.

607. Summa summarum erit, ut sis Prudens in omnibus, quae unquam occipis; erga teipsum seorsim Cautus; erga proximum AEquus; erga Deum Reverens; tandem in bono Integer, Sincerus et Constans.

LXII. PRVDENTIA. Prudentiae summa quaedam 608; requisita eo, 609. Finis actionum qualis praestituendus. 610. Media qualia eligenda, 611. Mediis utendi modus qualis adhibendus, 612. Imprudenter agentes, 613. Virtutis obiectum triplex, 614.

608. Prudentia est in eo, ut nihil unquam cogites, aut loquaris, aut agas, in cassum, aut incertum, omnia circumspecte; aestimando quamlibet rem ex sua dignitate (magnam magni, vilem vili) bonaque sic prosequendo ut assequaris, mala sic fugiendo ut effugias.

609. Hoc si vis, prospice ubique Finem, dispice Media, attende Occasioni, ne elabatur; h. e. expende I an aliquid optandum aut inceptandum sit? 2 num sic an secus aggrediundum? 3 et quid impedimenti obvenire possit, nî praeveniatur?

610. Finis semper sit aliquid vere honestum et utile; simulque (si fieri potest) iucundum; quod te adeptum esse poenitere non possit; perniciosis ergo semper abstine, supervacaneis semper supersede, atque si datur optio inter plura, praeser bono melius, meliori optimum.

611. Media provise, quantum potes, I Certa et infallibilia; 2 Facilia usurpatu (difficile habetur pro impossibili); 3 Pauciora potius quam plura; necubi se mutuo impediant.

612. Postquam vero praestitueris finem, et denotaveris media, ne haec frustra sint, praecogita etiam modos utendi recte mediis; ubi si quid impedimenti praecognoscis, anteveni tempestive. tum auspicare celeriter, perge cautim, obsolvereque matura strenue, ne te vel ab initio praecipites (praepropere agendo) vel remoreris in cursu, vel desistas ante adeptionem finis.

613. Sic ubique agere si nôris, eris providus; tametsi (ob lubricitatem rerum) quandoque nos circumspectio nostra frustretur, non tamen semper poterit; ut illos vecordes, qui appetunt illicita; et deliros, qui suscipiunt impossibilia; et inconsideratos, qui occasiones agendi negligunt; et stolidos, qui occeptant multa, perficiunt nihil.

614. Sed loquamur de Virtutibus partitô, ut videas disiunctim, quid debeas Tibi, Proximo, DEO.

LXIII. SEDVLITAS. Homo in quibus sibi temperare debeat, 615. in laboribus quomodo, 616, 617, 618. Ignavia qui fugienda, 619.

615. Tibi ipsi debes observationem, hoc est, cautum assiduumque studium pro conservatione tui; quod positum est in moderatione Laborum Cupiditatum, Adversitatum.

616. Laborum; ne hos defugiendo dedas re ignaviae, vitamque sic instituas, quomodo nec tibi sit usui, nec aliis; aut rursum nimietate laborum frangas vires, teque corrumpas, vel etiam occîdas.

617. Fuge utrumque hoc extremum; magis tamen Pigritiam et Torporem, quia proclivius est peccare in haue partem; Laboriosus esse incipe mature, et desine sero, omnia salva erunt.

618. Dum alii suarum rerum satagunt, tu tibi deesse noli; nullos honestos labores detrecta aut subterfuge, sed cum alacritate subi, orsosque urge sedulo et constanter (citra tergiversationem et dilationem) donec iis defungaris.

619. Ignavis sunt feriae semper (ut proverbio aiunt) etiam profestis diebus; tu contra, esto etiam in otio negotiosus; hoc est, dum vacas recreationi (permittitur enim interquiescere lasso, at non segnescere) ne torpeas, sed lassas vireculas vivide recolligas.

LXIV. TEMPERANTIA. Ab illecebris cavendum, 620. iisque ternis, 621. Temperantia in victu describitur, 622. et Intemperantia, 623, 624. Libidines impurae, 625. 626. et Castitas, 627. Avaritiae malum, 628. et Frugalitas, 629. Ambitio, 630. et Modestia, 631. Curiositas, 632. et sciendi temperantia, 633.

620. Philautia est ingenerata nobis, et optatio eorum quae nos hilarant sed oportet temperare sibi abillecebris, quae illectare solent nostras concupiscentias, ut intricemur rebus impertinentibus ad veram beatitudinem, et dementemur fucosis bonis, agentesque ea primario, quae erant agenda secundario, vitâ non utamur, sed fruamur; imo ne fruamur quidem, sed inquietemur.

621. Istud sit, quando immoderate obsecundantes

page 545/546, image; s272 Voluptatum, vel Opum, vel Honorum, vel Scientiae, delabimur in tetra vitia, Helluationem, Lasciviam, Avaritiam, Ambitionen, Curiositatem.

622. Tu esto Temperans et Sobrius, abstine a superflua alimonia; cum esuris, ede; cum sitis, bibe, quantum satis; Tu Studiose, et quicunque agis vitam sedentariam, esto contentus prandiô et coenâ, relinque ientaculum et merendam Operariis; quia corpus nimiâ saturitate pigrescit et aegrescit, animus v. ad obeunda munia fit inhabilis.

623. Vide enim voraces et bibaces Epulones et Glutones, quam vorando sua absumunt! et gulosos Lurcones, quam se vel quotidie potando ingurgitant, insaturabilesque pantices effarciunt! Inebriati v. brute bachantur, vociferantur, conserunt manus, titubant, lapsant, screant, sputant, et (cum bonâ veniâ) meiunt, visiunt, pedunt, vomunt, et tantum non resorbent quae evomuerunt, belluli homunculi!

624. Quid praeterea? Ut mens est persipicax abstemiis, sic amentia hebetat et furiat potos (temulenti n. fiunt tutibulenti; vinolenti violenti) tum crapula hesterna molestat postridie ebrios; ebriosos v. tremor, vertigo, arthritis, et alii dolorifici morbi, divexant, et criciabiliter e vita exturbant; Ecce suavitudines voluptuantium!

625. Quid a. libidinosa incontinentia? habet perditionem eandem, sed turpitudinem maiorem; lascivire enim belluinum est (quanquam belluae non coeunt, nisi prolis causâ); quam pudenda igitur faeditas, quod Adulter alienum polluit torum, Scortator suum; Concubinus pellicem alit; Ganeo per Lupanaria grassatur; Meretrix pudicitiam prostituit; Leno et Lena alios seducunt, et inquinant; Vah propudia! omnes detestabiles et exsecrandi.

626. Caeterum non solum adulteria (aut incestus, stupra, scortationes, illegitimi concubitus) sed et omnis venerea salacitas, indecorae basiationes, amatoriae contilenae, inverecundae collocutiones, imo obscenae cogitationes, impudicitia sunt, foedantque animum.

627. Tu sis castus, pudicus, impollutus; absit procacitas in gestibus, obscoenitas in dictis, petulantia in factis; et ne te ulla spurcities contaminet, tua castitas exspectet matrimonialem vitamne insanias, depereundo faeminas efflictim.

628. Immodica cupido habendi gignit Avaritiam, inexplebile malum; quia Avarus nunquam saturatur opibus (dum praemetuit necessaria sibi defore, annititurque per fas et nefas ditescere) quamvis possideat marsupia conferta pecuniis, et cistas vestimentis, scriniaque cimeliis, et omnifariâ supellectile, egestatem nihilominus timet, adeoque experitur in copia inopiam; tandem tamen male parta male dilabuntur, per haeredes prodigos.

629. Tu esto Frugalis, ut aeque fugias Tenacitatem atque Prodigalitatem; Opes nec appete immoderate, aut coacerva anxie, nec sperne insipienter, nec prodige, sed comparce; et quidquid accipis et expendis, refer in codicem acceptorum et expensorum; affatim divitiarum erit, si non egeas, parsimoniaque ipsa tibi thesaurus erit.

630. Appe entia eminendi instigat homines in Ambitionem, Elatiomem, Fastum, Iactantiam; ut sibi arrogando nimia, aut superbiant tacite, aut se et sua iactent, ostentent, immodice tollant, propalam; ambiantque honores et dignitates impotenter, et affectent praeconia vulgi insolenter, quandoque etiam ridicule, vani gloriatores.

631. Te commendet Moderatio; habe bona tua tibi, citra ostentationem; utque sis honorabilis potius, quam ut videaris, cura; si honor te dignus offertur, admitte eum reverenter; aut, si res tuae non ferunt, recusa moderate.

632. Aviditas sciendi est culpabilis tum, quum Ardelio resciscere praeter modum multa avens, exsatiarique sciscitationum non valens, immiscet se omnibus, captans rumusculos undique, et quaerens elicere omnia quae celantur, affert inquietem aliis et sibi; quin Curiositas haec impulit quosdam eô, ut appetitione Omniscientiae pacti sint cum satana (nefarium dictu!)

633. Tu tempera desiderium Scientiae; Disce non multa, sed delecta; non futilia, sed utilia (quaedam praestat nescire) quodque tua nihil interest, percontari desine; ita tibi et aliis quies erit.

LXV. FORTITVDO. Ad terribilia superandum, 634. opus est Fortitudine animi, 635. hoc est, Magnanimitate et Patientia, 636. Quibus opponitur Pusillanimitas, 637. et Temeritas, 638. Discrimen inter Fortem, Ignavum, et Temerarium, 639. Exhortatio ad fiduciam in Deo et virtute locandam, 640.

634. Fuit, quomodo cavendum sit, ne nos res allicientes iucunditate seducant a via Virtutum; sequitur, quomodo praestandum sit, ne nos abducant illae, quae conterrent difficultatibus, periculis, adversitatibus.

63. Hîc opus est Fortitudine animi; quae vincat omnia per AEquanimitatem, Magnanimitatem, Patientiamque.

636. AEquanimus est, qui ad omnem eventum indifferenter se habet, h. e. neque se effert rebus prosperis, neque subsidit calamitosis; Magnanimus non consternatur ad casus repentinos, quibus videt periclitari se et propositum suum, sed quaerit viam, aut declinare prudenter, aut si videt inevitabiles, perrumpere intrepide; Patiens, fortiter perfert malum, cui elabi non potuit, nec propterea cedens de tramite recti, occalescit ad omnia.

637. Pusillanimis exadverso intumescit rebussecundis, despondet animum in adversis; percellitur ad inopina, et contremiscit, et nescit quo se vertat, effaeminate trepidus ad quemvis strepitum; obrutus vero calamitate, intolerabile deputat, implensque omnia querimoniis, indecenter

page 547/548, image; s273 , eiulat, lanmentatur, aegrimoniâ se emaciat, et sic suâ impatientiâ aerumnas sibi conduplicans succumbit.

638. Stulte tamen audaculi, defugientes notam pusillanimitatis, audacter se offerunt ad negotia ardua, quibus impares sunt, fretique temeritate provocant pericula, quae possent evitari, nec relinq vunt aliquid inausum; unde fit ut recedant confusi, vix postea mutire, vel hiscere, ausi.

639. Inter Fortem igitur, Ignavum, et Temerarium, quid interest? Ille vocationis suae munia agit, iste deserit, hic inardescit alienis; Ille agit res sollicite, iste socorditer, hic praecipitanter; Ille sedulo, iste remisse, hic perfunctorie; Ille quiete, iste oscitanter, hic tumultuarie; Ille nihil cunctando, iste omnia procrastinando, hic desultorie negotia pervagando; Ille denique nullibi non viget, iste nullibi non friget, hic nullibi non variat; iam restitans, iam resultans, intermissaque resumens.

640. Tu, si (confisus Deo) fueris ad honesta impiger, ad obstacula impavidus (imperterritus), et ad tristia accidentia infractus, ubique perviceris.

LXVI. HVMANITAS. Societatis humanae leges tres, 641. 642. Humanitatis partes septem, 643. Modestia, 644, 645, 646. Affabilitas, 647. Candor, 648. Veracitas, 649. Vrbanitas; 650. 651. Concordia, 652. Mansuetudo, 653.

641. Nemo nostrûm nascitur sibi uni, necessitas cohabitandi consociat omnes trinâ lege; quâ quisque obligatur

I. Loedere neminem.

II. Tribuere suum cuique.

III. Prodesse insuper, cuicui datur.

642. Perpetraveris tria haec, si dederis operam 1 Humanitati, ne quem offendas, aut contristes; 2 Iustitiae, ne cui iniuriose facias; 3 Benignitati, ut afficias beneficiis quem potes.

643. Evitationi offensionum serviet, ut serves erga omnes Modestiam, Affabilitatem, Candorem, Veracitatem, Vrbanitatem, Concordiam, Mansuetudinem.

644. Modestus eris, si fueris humilis, non arrogans, verecundus, non procax; comis, non morosus, aut torvus; taciturnus potius quam loquax; severus potius quam frivolus. (Nam ingratus est garrulus Nugator, qui non veretur facta infecta Ioqui; et blaterans aniles ineptias Blatero; et effutiens arcana sibi concredita futilis locutuleius; et qui solent interloqui inopportune; Tu ergo, ubi loqui non est necesse, tace; silentii nulla poenitudo.)

645. Magis a. cave, ne quem contemnas, neve cui advesêre sine causa, aut convitieris, et inferas contumeliam, vel facessas molestiam, aut carpas cum praesumtione, vel diffames, traducas; seu cacillando praesentem, seu calumniando absentem (calumniae recidunt in calumniatorem) parce lauda, parcius vitupera.

646. Si quid inaudivisti, quod abscondi debet, ne divulga, abstrude potius quam obtrude; quod tibi certo non constat, ne affirma aut nega, nedum asseveres, aut inficieris; contra, si quid dispalescit rumore, aut alius quis narrat, suadet, dissuadet, adhortatur, vel dehortatur, ne repugna praefracte, aut contende obstinate; nam aeque diffidentia, atque credulitas, est detrimentosa, omnisque audacia contradicendi exosa.

647. Affabilis eris, si cum quolibet bono (nobili et ignobili) conversari non dedigneris; et quemcunque adis, aut praeteris, aut obvium habes, amantersalutes; salutantem comiter resalutes; discedentem a te comiteris aliquousque, compellanti te, vel interroganti aliquid, responses placide, annuendo saltem, vel abnuendo; ita omnibus poteris esse amicus, etiamsi non omnibus familiaris.

648. Exhibe te Candidum erga quemlibet, quicum tibi versandum est, citra vafritiem et versutiam; nihil mali facile suspicare, nullius mali alium insimula; si quid amiculus deliquit, citra amarorem mone, corripe, corrige; sis alienus a dolo et suspicione, aequae ut a simulatione; dic candide quod res est, assentationes relinque hypocritis; Adulator simulat candorem palpo et offuciis; ore amicus, re fraudulentus insidiator, versipellisque veterator.

649. Verax ut habearis accura; quod obtinebis mentiendo nunquam, nihil assingendo cuiquam, nihil promittendo verbotenus, non iurando facile; si autem iurasti iuramentum servando; Mendax enim (et qui deierat ac peierat) habet hanc poenam periurii, ut tandem amplius non credatur, nec iurato, nec iuranti; mendaces v. qui mendacia comminiscuntur, detestamur.

650. Vrbanus ut sis, vide ubique quid te deceat, et dedeceat; compone te ad elegantiam, fuge rusticitatem. inter moestos moere; inter hilares hilaresce; inter iocantes etiam exorna dicta et facta tua facetis leporibus, festivisque iocis; (Tetricus est, qui nec ipse potest proferre liberales iocos, nec ferre iocationes aliorum.)

651. Cavebis tamen esse proterve dicax, et lacessere alios scommatibus et dicteriis, et arridere inepte omnibus, vel cachinnari infiecte, morionum ritu; sed subridendo et renidendo blandule contestaberis civilitatem; Derisor deridet alios stolide; Scurra scurratur sordide; Sannio, quem contemtim habet, ei exhibet despicientiam et ludibria, distortis labris, vel exsertâ linguâ, aut digitis in ciconiam formatis; aut nudatione natium, aliisque generihus sannarum.

652. Concors ut dicaris, vive tranquille cum convictoribus, contubernalibus, concivibus, conterraneis; aemulare nemini successus fortunatos, potius congratare; ne sinas inveterascere subortas simultates, ne transeant in odinm et inimicitias; rixosorum est, contendere, altercari, vivere in

page 549/550, image; s274 discordia; querulorum, quiritari, et semper de aliquo conqueri.

653. Mansuetus fueris, si nec sis irritabilis, nec inexorabilis; non effervescens in iram, sed eam cohibens; non retalians iniurias, sed sufferens; Laesit te quis? utere connivetiâ, et pudefacies illum; si poenitet fecisse, da veniam, ignosce et condona culpam; Si offendisti ipse, ne pudeat agnoscere offensam, offensum vero affari et deprecari, non simulate, sed ex animo; ita tibi devinxeris omnes oppido.

654. At Iracundus, et sui impos, excandescens illico, et fremens, furens, minitans, maledicens, imprecans diras, criminantem recriminans, verberantem reverberans, quid proficit? perturbat res magis, et exasperat alios ad bestialem saevitiam, quae vix reprimi possit, ut homicîdia ostendunt; sed apage furias eiusmodi.

655. Generosus animus est compos sui, tametsi indignatur indigne factis, et obloquitur malevolis, non tamen stomachatur; infensus est alicui, sed non infestus; mavult esse mitis, quam trux; benignus, quam dirus, pacare omnes, irritare neminem; atque ita concordare cum omnibus, discordare ad versus neminem.

LXVII. IVSTITIA. Iustitia duplex, 656; Commutativa, 657, et distributiva, 663, etc.

656. Sociatae actiones hominum consistunt potissimum in commut andis Rebus; et distribuendis inter Personas officiis, praemiis, poenis; utrobique directrix est IVSTITIA commutativa et distributiva, observatrix competentiae (seu congruentiae) inter Rem et rem, Personam et personam.

657. Iustus igitur non vendicat sibi, quod alterius est, nec usurpat inscienteillo; quod habet apud se depositum, reddit fideliter, non abnegat, multo minus abiurat; fraudare enim est aeque scelestum ac furari.

658. Quod commodato accepit, idem redhibet, non aliud; et quidem, quoad fieri potest, citra damnum; pro eo vero quod est mutuatitium (mutuo datum) restituit quidem aliud, paris tamen aestimii.

659. Si quis a te mutuatur, ei mutua; maxime si stipulanti adstipulatus es; postula tamen chirographum, aut pignus, vel hypothecam, aut aliam cautionem; quia opus est cautelâ ob mortalitatem, et lubricam fidem hominum.

660. Cum debitum exsolvitur. expunge nomen debitoris, tradeque illi apocham, quâ testeris esse tibi solutum, et te accepisse solutionem; aut trade acceptilationem, quâ testificeris tibi esse satisfactum, quocunque inter vos conventô modô.

661. Iniurius est sibi ipsi, qui se obruit alieno aere, ut tandem cogatur cedere bona sua Creditori; aliis vero (iniuriosus est) qui exigit (faeneratoris more) illicita faenora supra sortem; sed qui pauperat debitorem anatocismis (i. e. usura ex usura) nequissimus usurarius est.

662. Breviter; Age iuste, appete nihil alieni, sta firmiter tuis promissis et pactis (sive ultro quidpiam condixisti, aut transegisti cum quopiam, sive exoratus, et quibuscunque conditionibus, aut exceptionibus); neque da ansam cuiquam expostulandi tecum.

663. Iam in dispensandis bonis serva itidem aequalitatem; collauda, commenda, promove, laudabiliter agentes; reprehende, obiurga, floccipende illaudabiles; miseresce delinquentium inscienter, aut praeter voluntatem, imputaque errores imperitiae, nec exprobra rigide, aut impropera; sed facinorosis suâ sponte succense, eos vero qui peccant alieno instinctu, vel impulsu, non excusa omnino.

664. Pro impetrando beneficio, ne pigeat petere obnixe, aut etiam supplicare submisse; (superbus enim mendicus nihil emendicat; importunus flagitator est odiosus, nihil obtinet); si petitum iusta de causa negatur, ne obtunde, ne admurmura, ne maledic.

665. Si adsunt competitores benesicii, da digniori maius, indigniori minus; pro benesiciis, in te collatis abs quovis, declara gratitudinem; quod fiet, benefactum agnoscendo, depraedicando, pensando, redhostiendo; aut saltem agendo gratias, si non liceat referre; munera enim remunerari, et esse munem, saepenumerô haud licet.

666. Quod si quis tibi aliquid largiatur non rogatus, haud respue pertinaciter, ne videaris aspernari, tibique ingratitudo obiectetur.

LXVIII. BENIGNITAS. Bene ficentia quid, 667. Grarificandi studium, 968. Liberalitas, 669. Erga omnes placiditas, 670.

667. Non satis est viro frugi, Obesse nemini; quaerit prodesse cuicui potest, praestatione gratuitorum officiorum.

668. Quare tu, si quis indiget consilio, consule; si solatiô, solare; si subsidio, subveni; si ope, opitulare; si patrocinio, patrocinare; suggere aliquid nescienti, si tibi succurrit; eum qui te opperitur, ne morator; et cuicunque potes gratificari ulla re, ne gravctor; sic demereberis gratiam; inofficiosi est velle rogari, aut exspectare.

669. Dives es? Esto igitur erga amicos munificus, strenis et donariis; erga peregrinos hospitalis; erga pauperes liberalis; (etiamsi pecuniosus non sis, imperti tamen etiam de modico; si non largiter, at liberaliter); erga miseros, sis misericors, non irridendo infortunium eorum, sed commiserando; et sic non addendo afflictionem afflictis, sed adimendo.

670. Si praeterea sueris obsequiosus erga superiores; officiosus erga pares; lenis et placidus erga inferiores; parabis tibi amicitias veras, nec eris contemtui

page 551/552, image; s275 , ut solent fastuosi, tumidi, parasiti; quin et osores ipsos tibi conciliabis.

LXIX. PIETAS. 671. Super omnia vero obversetur tibi ubique Ille, qui super omnia est, et a cuius solius gratia tibi, et rebus tuis, benedictio, abindignatione vero maledictio et interitus, venire possunt; hunc tu unice reverere, summe deama, perpetuo invoca, in eius conspectu nunquam et nusquam pecca, omnia tua illi fidenter crede; nae ille te pulchre beabit!

LXX. CONSTANTIA. Coronides Virtutum tres, 672. Plenitudo, 673. Sinceritas, 674. Constantia, 675. quas quisquis aliis Virtutibus addit, beatus est, 676.

672. Licet nostra integritas imperfecta sit, tu tamen ut tibi compares habitum omnimodae probitatis, coadde coronidem, Constantiam, cum virtutum Plenitudine, et Sincerstate.

673. Plenitudo requirit, ut velis nullam virtutem tibi abesse, quae te possit honestare et integrare, ullo statu aut gradu aetatis vel conditionis tnae; ut nimirum ornet te Adolescentem modestia, taciturnitas, auscultatio, agilitas, mundities; Iuvenem, verecundia, castitas, impigritas, obsequentia, sidelitas; Virum operositas, et prudentia; Senem, gravitas, sapientia, mortis prospectatio et despectatio.

674. Sinceritas vult, ut nihil agas affectare, simulate, apparenter, dicis causâ; omnia sincere, ex vero, et bonâside; ut etiam incustoditus incontaminatus sis, et inculpatus; id quod ut fiat, et tu sis proximior consummationi, esto conscientiosus; quicquid vides fieri oportere (etiam minimum) cave unquam sciens volens praetermittas.

675. Constantia deposcit, ut in tam excellenti proposito persistas immote, etiam si quis tentet labefactare te; paratior mori, quam spurcari, et amittere decus tuum; si quis tamen meliora osten dat, noli esse pervicax; satius est regredi, quam male progredi.

676. Vides, quam penes te sit felicem esse, si sic perseveres? praefestina igitur asserere te Deo, et Tibi! ut sis in potestate tua, nec volvaris aut rapteris alieno prolubio; utque tibi bene conscius in omnibus, permaneas illaesus et indemnis, exultesque continenter.

LXXI. Artes Sermonis; primumque Lexica, et Grammatica. Artes Sermonis, 677. Lexicum. 678. Grammatica 679.

677. Hucusque spectata possunt peragi silendo; quia vero facti sumus ad Socialitatem, et opus est sermocinari, artes quoque sermocinatrices (appendicula Philosophiae) coluntur; Lexica et Grammatica; Rhetorica et Oratoria; Poesis et Musica.

678. Lexica sunt repertoria Vocum; quorum exorsus videtur esse a Vocabulariis, ubi Vocabula congeruntur quovis modo; hinc ventum ad pleniora Dictionaria; ubi digeruntur alphabetico ordine; si continuô, ad celerem inventionem, Promptuarium dices; si reducendo compositas Voces ad simplices, et derivatas ad primitivas, cum eruta originatione, Lexicon vocabis; quod tantô fabrius erit, quantô plenior collectio Vocabulorum ibi fuerit, ut reperias quicquid quaeris; et amussitatior collocatio, ut suo loco reperias; et dilucidior explicatio, ut legenti ultro dilucescant.

679. Grammaticus commeditatur, quomodo recte fiant ex literis Syllabae, e Syllabis voces, e coniunctis vocibus Phrases et Sententiae, et ex his Periodi, sermonisque Contextus; ne admittantur Barbarismi, aut Solaecismi, iuxta Idiotismos cuiusque Linguae, Analogiamque et Anomaliam (quippe quaedam formantur regulariter, alia irregulariter) habes Grammaticae breviarium; Systema stat suo loco.

LXXII. Rhetorica et Oratoria. Rhetoris munia, 680. Tropus (681) quadruplex, 682. Allegoria et Hyperbole, 683, 684. Epitheta, antitheta, Synonyma, periphrases, 685. Figurae (686) Sententiae octo, 687. totidem dictionis, 688. Ornamenta accessoria, Gnomae, Adagia etc. 689. Styli diversitas bis trina, 690. Orationis status triplex, 691. Orationis membra, 692. Gestus 693. Disertus, Facundus, Eloquens, quid differant, 694.

680. Ut sermo sit non tantum intelligibilis, sed etiam suaviter delectabilis, et acute penetrabilis, Rhetor colorat Verba Tropis, Sententias Figuris, Pronuntiationem Gestibus.

681. Tropus est, cum vox transsertur a nativa significatione ad significandum rem aliam, similem aut contrariam, aut saltem diversam.

682. Cum n. stupidum voco Stipitem, vel Asinum, est Metaphora; quâ res similis appellitatur nomine rei similis; Bone Vir, pro Nequam, est Ironia; quâ res nomine rei contrariae ioculariter insignitur; Homo est lutum, est Metonymia; quâ causa ponitur pro effecto, et vice versâ; Homo est mortalis, Synecdoche; quâ pars pro toto sumitur, et contra.

683. Accedunt Tropis, Allegoria, Hyperbole, Miosis; simpliciori exornationi Verborum, Epitheta, Antitheta, Synonyma, Periphrasis.

684. Mali corvi malum ovum (id est, improbi patris, improbus filius) est Allegoria; quâ semel positus Tropus continuatur; Homo homini Deus, est Hyperbole, quâ res ultra verum extollitur; Homo est umbra, Miosis, quâ res infra verum extenuatur ac minuitur.

page 553/554, image; s276

685. Eloquens Orator, eloquitur potenter, Epitheta sunt, quae Nominibus et Verbis ornatûs causâ, adiciuntur; non loquitur sed sulminat, non commovet, sed deicit; sunt Antitheta, quibus plus quiddam dicere videmur, quam dicimus; Solicitat, suadet, persuadet, capivat, perducit quô vult; sunt Synonyma, ideo adhibita ut velut iterato ictu idem adigatur fortius, et haereat firmius; Romanae Eloquenttae Parens (pro Cicero) est Periphrasis, quâ rem non nominamus, sed circumloquimur.

686. Cum a mutamus modum efferendi sententias, a simplici in elegantem, cognominant Figuram; sive quidem variando totam Sententiam, emphaseos causâ; sive collocando eius partes quasdam lepide inter se suavitatis ergo; ibi dicuntur Figurae sententiae; hîc, Figurae dictionis.

687. Figurae Sententiae sunt octo praesigniores; 1 O Tempora, ô mores! est Exclamatio, quâ sermo intenditur exclamando. 2 Siccine fieri oporiuit? est Interrogatio, quâ auditorem interrogando ad attentionem concitamus. 3 Sed de his tacebo; est Reticentia, quâ sermo redditur aculeatior ipsâ abruptione. 4 Tacebo? imo loquar; est Correctio, quâ revoco quiddam iam dictum, ut dicendum excipiatur attentius. 5 Dicat aliquis, etc. sed regero; est Praeoccupatio, quâ auditoris compellatio praeoccupatur. 6 Sit inops, sit humilis ortu, at est probus; Concessio, quâ conceditur, quod oggeri posset, ut auditor concedere cogatur aliud. 7 Audite caeli, Vos mihi eritis testes; est Apostrophe (Aversio) quâ sermo ab auditoribus alioversum convertitur. 8 Non in hoc luceo ego Sol, ut vos somnolenti altum stertatis; est Prosopopaeia, personae loquentis sictio; omnia haec ad exciendam intentionem.

688. Inter Figuras dictionis antecedunt totidem. 1 Vicimus, vicimus, est Epizeuxis, iteratio continua. 2 Nobis id cedit solatio, nobis honori, nobis utilitati; Anaphora, repetitio in principio Sententiarum. 3 Ibimus, pugnabimns, triumphabimus; Epistrophe, eiusdem soni in fine geminatio. 4 Multa promittis, praestare teneberis multa; Epanalepsis est, congeminatio in principio et fine. 5 Causa bona addat nobis animum, animus industriam, industria virtutem; Climax est, connexio plurium gradata; 6 Non vivo ut eadem, sed edo ut vivam; est Epanodos, inversa conduplicatio. 7 Quae nocent, docent, Paronomasia, allusio soni ad sonuni, et rei ad rem. 8 Memorem facit immemorem, qui memorat, quod ille meminit; Polyptoton, repetitio eiusdem vocis, variato casu.

689. Sunt et accessoria Ornamenta sermonis, Gnomae, Adagia, Apophtegmata, Parabolae, Apologi, Comparationes, et Exempla; e quibus omnibus fit tersus Sermo, si res enuntiantur pure et emendate; floridus, si tropice et figurate; nervosus, si strictim ac sententiose.

690. Observa et diversitatem stili, qui brevis et argutus dicitur Laconicus; copiosus et diffusus, Asiaticus; rebus exquisite attemperatus, Atticus; character styli itidem triplex est; humilis, in efferendis rebus quotidianis; sublimis, seu grandis, in rebus arduis; et mediocris, in mediocribus.

691. Hinc Orator pertractaturus aliquod thema oratorie, reducit illud primo ad certum starum, quem facit triplicem; Demonstrativum, quô fiunt rerum laudationes et vituperationes; Deliberativum, quô suasiones et dissuasiones; et Iuridicialem, quô absolvuntur accusationes et defensiones.

692. Ubique a. facit sibi ingressum, accommodô Exordio, quô captat benevolentiam, attentionem, docilitatem; tum devenit ad Propositionem; quam confirmat probantibus Argumentis, illustrat explicantibus, dilatat amplisicamibus, premitque adveriurium Consectarus; tandemque perorat apposito Epliogo.

693. Gestus perornantes Elocutionem, sunt in Vultu, Voce, Motuque corporis; Vultum refert, prout res exigit, submissum aut erectum, hilarem aut tristem, frontemque caperatam aut exporrectam; Vocem adhibet flebilem et interruptam in concitanda miseratione; acutam et incitatam in ira; laetam et blandam in gaudio; Motu utitur ad obtestandum, complicatione manuum; ad laeta, decenti complosione earundem; ad indigna, displosione pedis.

694. Cui oratio bene fluit, dicitur Disertus; qui iucunde effatur, Facundns; qui scit eloqui res potenter, Eloquens, sive illi Eloquentia veniat extempore, sive praemeditate; maxime tamen, si promptus fuerit usque ad extemporalitatem; abusus Oratoriae facit Rabulam.

LXXIII. POESIS et MVSICA. Poesis duplex, 695. Rythmica, 696 et Metrica, 697 Carminum genera, 698. Laureati Poetae, 699. Musicae species, 700. Symphoniae ratio, 701. Modulus, 702.

695. Poeta adhibet artificia eadem stilo ligato, h. e. adstricto ad leges Rythmi, aut Metri.

696. Rhytmus est rudimentum Poeseos; ubi spectatur tantum numerus syllabarum cum simili cadentia. ultimae; ut Vos edatis, horis statis; si non dente, saltem mente.

697. Metrum est, ubi omnes Syllabae numerantur, mensurantur, ponderantur, certô numerô et genere pedum poeticorum; nam pedes fiunt e syllabis; ut, ex duabus longis Spondaeus (Con stans) Iambus, e brevi et longa (Bo-ni) Trocheus, e longa et brevi (Sem-per) Dacttylus, e longâ unâ et duabus brevibus, ut (Fle-cte-re.)

698. E pedibus fiunt Versus, e versibus Carmina seu Poemata; quorum genera (a diversa dimensione pedum) alias disces; ab argumento v. vocantur, Nuptiale carmen, Epithalamium; Funerale, Epicedium; Sepulchrale, Epitaphium; paratum abiturientibus, Propempticum; festiviter ioculare, Epigramma; acriter invectivum, Satyra etc.

699. Arguti Poetae habentura in tanta aestimatione, ut soleant coronari a Regibus laureâ, et decorari titulo Laureati Poetae.

700. At Musicus addit carmini modulationem,

page 555/556, image; s277 possit (pro auribus magis oblectandis) non tantum recitari, sed et cantitari; sive voce assâ, sive (admodulando) tibiae, vel cytharae; et sive simplici modulatu et sonore uno, quod est Euphonia; sive commodulatione plurium (per suavem consonantiam (quod est Symphonia.

701. UbiVoces quatuor consonant harmonice; supremam vocant Altum; mediam, Tenorem; imam, Bassum; sed cantandam voce puerili (antequam hirquitalliant, seu gallulascant) Discanium; consonant a. suaviter tertia, quinta, octava; aliâs faciunt dissonantiam absonam.

702. Ergo ad evitandam discrepantiam, dum quisque Concentorum cantat suam vocem (depictam notis figurarum musicarum) unus praemonstrat modulum percussione manûs; unde reliqui accipiunt mensuram cantûs et pausae.

LXXIV. MEDICINA. Mediana cur colitur, 703. eiusque culturae ratio, 704. Medicorum sectae, 705. Hermetici subtiles, 706.

703. Aspeximus Philosuphiam, cum suis partibus et corollariis; MEDICINA sequitur, quam Academiae excolunt ideo; ut ne desint, qui queant praeservare humanum genus a corporeis morbis.

704. Hi exercentur in noscendo subiecto valetudinis, humano Corpore, per Anatomiam; et remediis, per Botanicen et Chimiam; et in modo applicandi ea per visitationes aegrorum; praesertim sicubi est Valetudinarium, ad quod congregantur undelibet affecti sonticis morbis (sive sanabilibus sive insanabilibus) curandi collectivo consilio Medicorum.

705. Olim profitebantur Medicinam Empirici; deinde Methodici, respicientes ad indicationes morborum, posthabitis experimentis; successerunt Dogmatici, coniungentes rationes experientiae, qui se vocant Galenicos.

706. Hodie inclaruit Medicina Spagirica, sive Hermetica; admitabilis praeparatione ac subtilitate Medicamentorum, sed simul formidabilis ob summum discrimen, si tractetur incaute; hi desudant summopere in emolienda catholica Medicina, praesentanea adversus omnes morbosos affectus; quam ponunt in quinta Essentia, sequestrata ab omni elementali crassamento (Praxin Medicinae videbis infra, Cap. LXXXVI.)

LXXV. IVRISPRVDENTIA. Iurisprudentia ad quid, et quid requirat, 707. Vincula societatis humanae, Iura (708) Personarum 709. et Rerum, 710. et Actionum, 711. Casus societatem labefactantes, 712. horumque remedia, 713. Iureconsulti, quomodo consuluntur 714. Abbreviaturae illorum, 715.

707. Iurisprudentiae datur opera, ut non desint qui sciant praestare humanam societatem sal vam a dissidiis; per notitiam, 1 Vinculorum, quibus consortio illa continetur; 2 Casuum quibus labefactatur; 3 Remediorum quibus restituitur.

708. Vincula, sunt IURA, triplicia; Personarum, Rerum, Actionum.

709. Ius personarum, est potestas personae in personam, cuius vi una praeest, diciturque sui iuris, altera subest, eoque est iuris alient; ergo hûc spectat, Maritalis potestas super Vxorem; Patria super Liberos; Tutoria super impuberes pupillos; Curatoria, super puberes; potestasque Magistratus super subditos.

710. Ius Rerum est, quô persona quaepiam habet potestatem in quampiam rem; estque vel Dominium, quum res tenetur a proprietario; vel Possessio cum tenetur ab usufructuario; vel Servitus, cum est in manu ministratoris.

711. Ius Actionum, est factum quoddam obligans eum, qui admisit illud; sive sit Conventio, quâ duo (vel plures) consentiunt in aliquid dandum vel faciendum, seque obligant ad praestandum (uti fit in Stipulatione, Pollicitatione, et quocunque Pacto aut Coniractu; sive Delictum, quô admisso oritur ius poenae inferendae etc.

712. Casus, a quibus venit dissolutio, vel labefactatio humanae societatis, sunt; aut invasio alieni iuris, aut desertio proprii; aut violatio contractuum (quorum summa est, Do ut des; Facio ut facias; vel, Do ut facias, Facio ut des) ex illo enim trino casu origo omnium litium.

713. Remedium est, ut restituatur unum quodque in suum locum, secundum praescriptum Iuris; quod est vel Naturale, vel Gentium, vel Municipale, collectum e propriis consuetudinibus et statutis alicuius loci.

714. Ergo dum aliqui controversantur inter se, de suo iure, eiusque sensu, itur ad Iureconsultum, aut ad Collegium Iureconsultorum in Academiam; qui explanent dubietatem legali responso.

715. Et quia illorum responsa constant magnam partem allegationibus authoritatum, disce usitatas abbreviaturas Vocum; Icti; i. e. Iure consulti; Instit. Institutionibus; V. Vetus Digestum; N. Novum Digestum; C. Codex; A. Authentica; D. Digestione; C. capitulo. § paragrapho; l, lege etc. (Praxin Iuris videbis Cap. LXXXVII.)

LXXVI. THEOLOGIA. Theologia quô fine colatur, 716; super quid fundetur, 717. septuplex, 718 Sigiatura vera Philosophi, Medici, Iure Consulti, Theologi 719.

716. Studium rerum divinarum, THEOLOGIA, colitur eô, ut non desint qui consulant securitati animarum, in iis quae spectant ad aeternam salutem.

page 557/558, image; s278

717. Tota fundatur super Revelationes Dei; quarum nihil ignorare, universalem sensum tenere catholice, et posse vindicare, quae inde torquentur haeretice, Theologica est exactio.

718. Alioqui dividitur Theologia in Positivam, quae consistit in dilucidatione Scripturarum per Scripturas; et in Catecheticam, quae habet accomodationem effatorum Dei ad captum simplicium; et in Didacticam, quae occupara est in reductione singulorum ad Corpus Doctrinae; et Polemicam, quae habet resolutionem Scripturarum in quaestiones, de quibus dimicetur; et Propheticam, quae quaerit modum proferendi populo Verba Dei divine; et Casualem, quae instituit solvere Casus Conscientiarum; et Cabalisticam, captantem mysticos sensus ex apicibus Scripturarum. (Reliqua vide Cap. XCIV. etc.)

719. Signatura veri Philosophi est, contemplatio iugis, penetratio in causas rerum, et non disceptare, sed demonstrare; Medici, Temperantia, Vivacitas, Vigor; furisconsulti, tenacitas AEquitatis, placiditas Morum, Concordia cum omnibus; Theologi, Pietas, Humilitas, et nihil redolere Mundum aut mundana.

LXXVII. Erudita Conversatio. Libros tractandi ratio, 720; primo privatâ lectione, 721. deinde cum socio, 724, 725; tandem in Academia, 726, 727. Epistolicae scriptiones, 728.

720. Hucusque de Libris et Scholis; sequitur, quomodo sit versandum in illis, ut fiat pretium operae; nempe non maceratione solitariâ, (licet id non improspere cedat quibusdam autodidacticis) sed sociali Conversatione cum Eruditis.

721. Sane et is qui vacat lectioni librorum, habet conversationem, sed cum absentaneis, alloquentibus nos per sua scripta; quorum suggestionibus ut imbuaris egregie, habe Museum in solitudine, remotum a turba, ne quid interturbet, nec admitte promiscuos, sed selectos; quos tracta munde, ne macula lituris; nisi velis reminiscentiam sublevare subnotando notabiliora; (Antiqui soliti fuerunt notare approbanda asterisco (*) improbanda obelisco [gap; illustration]).

722. In transcursu moneo, Matutinas horas esse accomodatissimas studiis; ergo si lucubras antelucano, cereus conducit prae sebaceâ; taedae officiunt insigniter lucubrationibus, quia fumidae; Candelabrum sit elevatum; Umbraculum viride; Emunctorium praesto, ad ellychnium identidem! emungendum, ne obumbret; sed fungum mox opprime, ne faeteat.

723. Quicquid autem legis (sive ordinariis horis, sive successivis) ter legito; primum, ut intelligas; deinde, ut seligas, et enotes; demum, ut selecta memoriae imprimas; (selectio autem est excerprio, atque consignatio utiliorum; non in reiectaneas schedas, sed in Diurnum, seu Adversaria, aut Locos communes).

724. Verumenimvero si cupis progressiones maiores, quaere tibi socium studiorum, cui communices lecta; sive ille sit intelligentior te, et tibi possit enucleare non intellecta; sive a te demum discat (tu enim docendo alium erudies teipsum); proinde nunquam pigreris versari cum istiusmodi sodali.

725. Habe tecum pugillares (aut plumbaginem cum chartula) semper, ut assignes quicquid incidat, (referendum in Diaria, vel inquirendum in Authoribus) ut ne quidquam excidat.

726. Praeterea si non piguerit proficisci ad claros Viros (etiam procul patriâ) poteris tum publice audire profitentes in Auditoriis, et disputantes de Controversiis, disserentesque de quibuslibet; tum privatim contari quidvis modeste, (insinuando te in eorum familiaritatem honeste) et sic proficere in dies.

727. Nec ibi deerit gnavum sodalitium; ubi partitis Authoribus inter vos, quod quisque legisset seorsim, totum id poterit fieri commune per collationem; quotiesque ibidem videbis distribui praemia diligentiae (in promotione Baccalaureorum, Magistrorum, Doctorum) toties te instigari ad Virtutem senties.

728. Tandem venustulum est uti quoque sapientiâ absentium, ad tuos progressus; per Literas nimirum, scripras erudite ultro citroque, et quaestiones quascunque agitatas pulchre.

729. Antiqui exarabant Epistolia, in ceratis tabellis, eoque deletilibus; nobis melius serviunt chartaceae, quas complicamus et obsignamus sigillo; ut nequeant legi, nisi ab illo cui destinantur, resignandas illi soli, ad quem inscriptio spectat, et cui traduntur a latore; accidit tamen ut intercipiantur ac refringantur; quamobrem iam solent scribi occulris modis, iisque variis; (Schedula, nihil secreti habens, non sigillatur.)

LXXVIII. OECONOMIA. Vbi lustramen Domûs. Societatum bumanarum species tres, 730. Domestica iterum trina, 731, Partes Domûs, 732, et Cubiculi, 733. Domesticus ordo, 734.

730. Introgrediamur Domos, Urbes, Regiones; visuri quomodo homines consocient se (pro adiutoriis mutuis) in Familias, Respublicas, Regna; cuius rei fundamentum est unanimitas.

731. Minima Consociatio est domestica; sed ea trina, Coniugalis, Parentalis, Herilis, rite coalita, in unam familiam; quam regunt, Paterfamiliâs, cum Matrefamiliâs; quibus subsunt Filiifamiliâs cum Filiabus familiâs, universoque Famulitio.

732. Habitationem horum (Domum) faciunt ornatam Parietes bene fenestrati, albati, picturati;

page 559/560, image; s279 tutam vero fanuae bene obseratae, et fenestrae bene cancellatae aut clathratae; denique commodam, Conclavia iustae amplitudinis, bene distincta, pro vario usu; nempe ut sit (ubi convivant domestici), Hibernaculum seu Hypocaustum instructum fornace vel camino; et pro parandis cibis Culina; tum refertum suppellectile mensariâ, Caenaculum; et pro penore asservando, Cella penuaria; et pro requie nocturnâ, Dormitoria; proque aliis rebus, debita Reconditoria, Armaria, Arcae, etc. denique pro transferendis rebus, Sportae, Cophini, etc.

733. Cubiculum habeat spondas, et lectisternia, (grabbati sunt pro meridiana reclinatione delicarorum); et matulas, pro vesica levanda, adstructosque secessus (Latrinas) pro exoneranda alvo.

734. Bona ordinatio Contubernit, sita est in distributione rerum et officiorum; ut quaeque res (in domo) habeat suum locum; et quisque locus suam rem, quô pateat statim, quid absit vel adsit; item quisque domesticus suam functionem, et quaeque functio suum agentem (ne respectando alius alium, omnes agant incuriose); omnia tamen sub inspectione Oeconomi.

LXXIX. Coniugalis Societas. Coniugium quid, 735; inter quos contrahendum, 736, 737. Ritus illud ambiendi, 738; et ineundi, 739; Nuptiarumque ritus, 740. Nomina Affinium, 741. Coniugumque officia, 742.

735. Basis Familiae est Coniugium, divinitus sanctum, ad propagationem generis humani; inde enim veniunt legitimi liberi, et propter hos famulatus, cum reliquo Oeconomico apparatu.

736. Matrimonio iunguntur Mas et Faemina; nec refert, utrum ille sit Iuvenis aut Viduus, illa Virgo aut Vidua; dummodo ambo sint caelibes, ac nubiles, nec praenimis dispariles aetate, aut se nimis tangentes, ne nuptiae fiant incestuosae.

737. Masculus dispicit sibi de faemella, ad nubendum habili (nimium iuvenculae, nimiumque exoletae, et anus, sunt illocabiles); quae honeste nata sit, et pudice educata, famâque illibatâ; utrum insigniter dotata, aut elegans, non adeo curandum; quia dos (sive suerit profectitia, sive adventitia) et forma, sunt bona transitoria, et excitant plerumque rivales, quorum alterum ferre repulsam necesse est.

738. Postquam adamârit aliquam, quamdiu hanc procat, vocatur Procus (sive prociat per se, sive per pronubum, aut conciliatricem); atque si uterque nupturientium patrimus est, aut matrimus, nihil tentant insciis parentibus; si his orbi, consulunt Curatores.

739. Cum Amasius obtinet, ut sibi Amasia despondeatur, celebrantur Sponsalia, confirmaturque desponsatio sponsalitus arrbis; alicubi etiam proclamantur desponsati publice e suggestu, ne Connubia sint clandestina.

740. Tum dies dicitur Nuptiis, quâ (nisi forte repudium intervenisset) copulantur a Parocho, ad amicabilem et indissolubilem cohabitationem; atque sic siunt Coniuges iuratâ pactione; quam solemnitatem cohonestant utriusque partis necessarii; et Paranymphi, comitantes sponsum; Pronubaeque concinnantes Sponsam.

741. A nuptiis Sponsa ducitur in aedes Sponsi, fiuntque repotia; et tum iste recipit nomen Mariti, illa Maritae; eos vero qui sibi elocârunt natam et gnatum, incipiunt vocare Socerum, et Socrum; ipsi ab eis appellandi Gener et Nurus, (Quivero elocant Nepotem vel Neptim, fiunt Prosocer et Prosocrus; qui duxit, Progener; quae nupsit Pronurus; sed Mariti frater, est Levir; eiusdem Soror, Glos; fratris uxor, Frairia; Sororis maritus, Sororius, caeteri coniugatorum cognati fiunt inter se Affines).

742. Commune officium Coniugum est, praestare sibi mutuo amorem et fidelitatem, ut neuter alteri sit invisus, et infidus; Mariti seorsim est sustentare et protegere uxorem; huius rursum, accomodare se consorti, eumque venerari.

LXXX. Parentalis Societas. Parentes, 743. Actiones puerperae, 744. et Obstetricis, 745. et Nutricis, 746; et Gerariae, 747. Infantilis tractatio, 748. Nomina cognationis, 749; inter ascendentes, 750, et descendentes, 751, et Collaterales, 752. 753. Officia Parentum, 754 et Liberorum, 755. Haereditas colligenda, 756. leganda, 757; herciscenda, 758.

743. Deus benedicit Coniugatis sobole, masculâ vel faemineâ; cuius intuitu fiunt e Coniugibus Parentes, Pater et Mater.

744. Cum tempus pariendi adest gravidae uxori, et Deus avertit casum abortionis, enititur filiolum vel filiolam; (quandoque gemellos, raro tergeminos;) et postquam peperit, fit Puerpera, latitatura domi tempore puerperii, totis sex septimanis a partu.

745. Obstetrix excipit infantulum, tepidulo balneolo, (laetanterque si videt esse corpusculo salubri, et absque naevo); reponitque in Cunas, involutum fasciis et religatum; vagientem autem delinit cunarum prorsum rursum agitatione, et consopit.

746. Alma Genitrix (aut etiam conducta Nutrix) fovet suum alumnum reclivem in sinu, amplexatur, osculatur, suaviatur; praebensque ubera esurienti, lactat (pusio ipse lactet); paulo tamen post satiat pappâ, praemansove cibo.

747. Geraria abstergit sordidatum molliculis linteolis, et involvit plumeis lectulis, ne algeat; saepiuscule etiam impositum ulnis circum gestat, ut adsuescat sessitationi.

748. A lactatione pervenitur ad ablactationem, et a cunabulis ad serperastra; ut condiscat ibi manducare cibos solidiores; hîc incedere

page 561/562, image; s280 , bimulus circiter; reliquum infantilis aetatis exigitur lallando et lusitando, pupis, crepitaculis, caeterisque crepundiis; sed petulanter evagantem, aut flentem, solent territare Manduco, ficto terriculamentô.

749. Ex utroque parente eodem nati, vocantur germani, fratres et sorores; ex eodem patre duntaxat, semigermani; ex eadem matre tantum uterini; caeteri venientes ab eadem progenie, Consanguinei; e paterna stirpe Agnati, e maternâ, Cognati; Vitricus et Noverca habent privignos et privignas.

750. Pater tui parentis (utriuslibet) est tuus Avus; mater eiusdem, tua Avia; porro horum parentes, tuus Proavus et Proavia; istorum, tuus Abavus et Abavia; istorum, tuus Abavus et Abavia; rursusque horum, tuus Tritavus et Tritavia; qui supra sunt, vocantur Maiores.

751. Liberi autem nostri sunt, Filius et Filia; quorum liberi nobis erunt Nepos et Nepiis; istorum, Pronepos et Proneptis; iliorum, Abnepos et Abneptis; inde sunt, Atnepos et Atneptis, Trinepos et Trineptis; qui infra hos erunt, appellabuntur Posteri nostri.

752. In collaterali linea, tui Patris frater, est tuus Patruus; matris frater, Avunculus; patris soror, tua Amita; matris soror, Matertera; supra hos sunt Proptruus et Proamita, Abpatruus et Abamita; Proavunculus et Promatertera, Abavunculus et Abmatertera.

753. Duorum fratrum liberi sunt Patrueles; duarum sororum, Consobrim; fratris ac sororis Amitini et Matrueles; sed horum omnium indistincte, Sobrini.

754. Officium Parentum est, attendere educationi communiter; hoc est assuefacere prolem ad operositatem, moralitatem, pietatem; retrahere vero ab ignavia, morositate (ne consuescant incedere incompti, impexi, illoti, squalidi) impietate; sed quaedam materculae solent nimis blandiri, et indulgere filiis, praesertim unigenitis; quâ corruptelâ illi fiunt immorigeri, tandemque degeneres.

755. Ingenui liberi sint obsequentes suis genitoribus, ad nutum; fugiant impatientiam et murmura, multoque magis contumaciam et pervicaciam, ne illis moveant iram, aut sint dehonestamento.

756. Parentum quoque est, colligere liberis haeditatem; cuius participes fiunt posthumi etiam, (h. e. post parentale funus nati); sed spurios et nothos exhaeredes iura volunt.

757. Si praemature demoriuntur, relicturi post se superstites orphanos minorennes, addecet constitui testamento Orbitaris praesidium, Tutores; qui debent vindicare ab iniuriosis perinde ac suos; dumque tutela est deponenda reddere rationem pupillis, iuxta Inventaria, nihil esse abalienatum.

758. Quum maiorennes herciscunt bona ipsi inter se, tributio competit maximo natu, prae electio minimo natu, et sic consequenter; sed alicubi primogenitus fit haeres ex asse; alibi legatarii etiam litigant, legato non contenti; potissimum si quis intestato decedat.

LXXXI. HERILIS SOCIETAS. Heri et Famuli, 759. Mancipia, Vernae, Liberti, 760, Offi cia herorum et servorum, 761.

759. Familiâ per sobolem auctâ (vel etiam imminutâ) opus est domesticis servitiis conduci famulos et famulas; respectu quorum patentes fiunt Heri et Herae.

760. Olim Servi legebantur, aut emebantur, e captivis, ideoque dicebantur Mancipia; in quos fuit potestas vitae et necis; servorum nati fuerunt Vernae, similiter in servitute manentes, donec essent facti liberi per manumissionem Dominorum, atque tunc dicebantur Liberti et manumissi; apud nos rigor iste desiit non immeruo; pauperiores serviunt conducti mercede, habenturque instar Clientum, et Clientarum, sub Patronis, quos sibi elegerunt.

761. Herorum munus est, praebere famulis mercedulam et alimoniam; et distribuere pensa laborum quot diebus; sed et intervisere, an quisque agat quod debet, et quomodo? (In maiori familia officia quoque distribuuntur, ut alius sit ianitor, mediastinus, scoparius, pedissequus etc); Servorum a. est, diligere Heros, ac honorare; fideliterque exsequi demandatas operas; et praecavere incommoda; et vivere concorditer cum conservis; nec oggannire impudenter etc. nî velint tractari serviliter.

LXXXII. Oeconomicae mutationes. Familiae mutationum causae, 762; Migratio, 763; Divortium, 764; Adoptio et exheredatio, 765. Redintegratio imminutae familiae, 766.

762. Fit interdum immutatio Statûs Oeconomici; cum vel babitatio ipsa transfertur, per demigrationem alio; vel disrumpitur cohabitatio familiarium.

763. Nam si familia increscit, ut eam nequeat capere domus una, aut sustentare locus unus, vel speratur aliubi melioratio rei familiaris, commigratur inde aliorsum, convasatis reculis mobilibus, et translatis una; immobilibus autem divenditis.

764. Coniuges interdum seiungit adulrerium alterutrius, ut fiat inter ipsos Divortium; sed barbaries est, repudiare nupram nulla de causa, tantum quod displiceat cum illa degere vitam connubialem.

765. Quidam improles adoptant extraneos, qui dicuntur Filu adoptivi, fiuntque haeredes iure

page 563/564, image; s281 , rursum alii exhaeredant filios, propter facta propudiosa; imo et abdicante familia.

766. Atque tum cessat offcium parentale, per abdicationem vel emancipationem filii, sicut et elocationem filiae; herile autem, si famuli refiguant servitium, aut nos ipsi renunciamus eis; sed cum Coniugium reiteratur a viduatis, aut adoptatur alienigena proles; aut adsciscuur novum famulitium; ibi mutatio pensatur permutatione.

LXXXIII. Politia; ubi lustramen Vrbis. Respublica quid, et adquid, 767. requisita eius, 768. Forma triplex, 769. Urbis requilita tria, 770 Securitati cohabitantium quomodo prospiciatur, 771, 772. quomodo Amoenitati, 773, 774; quomodo Commoditati, 775. AEdificia publica quae, 776, 777. Fora diverfa, 778. Opisicinarum locus, 779, Aquae ductus. 780.

767. Respublica dicitur, reductio familiarum multarum sub regimen unum; instituta eô, ut omnes queant degere tranquille, et agere sua impraepedite, neque potentior opprimat imbecilliorem.

768. Ad hanc rem opus est (I) Adunatione Domiciliorum; quae minor, appellatur Pagus; maior, Oppidum; maxima, Vrbs. (2) Limitationae Ordinum, ut alii praesint, cum potestate et iurisdictione; alii subsint, cum subiectione et obsequelâ. (3) Certis Legibus, quibus omnes et singuli colligati sunt, in corpus unum.

769. Forma regiminis est triplex; quippe administrat Rempublicam (I) alicubi Plebs ipsa, permutans inter se officia per vices, diciturque Democratia; (2) alicubi Optimates, diciturque Aristocratia; (3) alicubi potitur rerum Vnus solus, diciturque Monarchia.

770. Circumvisamus Vrbem; ubi quaeritur, ut habitari queat Tute, Amoene, Commode.

771. Tutae habitationi servit circummunitio; cum Oppidis extrorsum circumdantur mocnia, fossae, valla, imo et Valli; inter quos intervallum est, introrsum vero pomoerium, quâ civibus datur accessus ad munimenta; tandem locis editioribus Speculae, in quibus civici Excubitores excubant, Vigilesque vigilant.

772. Portat solent praemunire bipatentibus valvis, (et deinsuper impendentibus cataractis) obsepireque Pontibus (seu stabilibus seu subductilibus).

773. Amoenam habitationem facit amoenitas sitûs, et elegans prospectus, et decoramenta Turrium; tandemque nitida inaedificatio Platearum; nempe ut primarii vici (habentes utrinque contiguas aedes) sint ampli; licet iuxtim transcurrentes angiporti, sint ut plurimum angusti, et impervii.

774. Anteriora domuum sint pervia, praestructis porticibus, ut pateat siccus transitus tempestate pluviosa; plateae vero ipsae stratae lapidibus, ne ambulationes sint lurosae.

775. Commode habitatur Urbs, sita loco salubri, (non ad palustria, virus exhalantia) et cui bene prospectum est omnibus necessariis; Ex. gr. publicis AEdisiciis, et ultro affluente Aqua, et facile parabilibus victualibus, lignis etc.

776. Publica adisicia sunt; Curia, pro conventu Senatûs; Praetorium, pro exercendis iudiciis; (cum adstructo Carcere pro Custodia delinquentium,) AErarium et Armamentarium, pro asservando publico aere et armis; Scholae, pro exercenda iuventute; Templa, pro religiosis conventibus; tandem Balneae, diversae pro diverso sexu; ubi lauturi exuunt vestimenta in apodyterio, custodienda a Vestitspico, ingrediunturque praecincti castula.

777. Dehinc sunt; Ptochodochia, receptacula mendicabulorum; et Nosocomia aegrotantium; et Orphanotrochia, pro enutriendis misellis pupillis (aut exposititiis, sicubi probra ista fiunt); et Hospitalia (Xenodochia) pro introducendis hospitibus peregrinis; atque Diversoria, ubi advenae divertant; vel etiam Popinae, ubi edulia semper reperiantur parata; sicut et potulenta in Cauponis et Oenopoliis.

778. Fora debent plura esse in populosa Civitate pro venalibus rebus; et distincta locis, ut scias ubi quid quaeras; nimirum alibi Forum pecuarium (equarium, boarium, suarium); alibi Olitorium, piscatorium, carnarium, etc. alibi denique Scrutarium, ubi Scrutarii venditant scruta et ablecta; Mangones autem interpolas vestes, si quas circuirores vendere non possunt.

779. Opisicinae habentes aliquid sordium, aut strepitûs, optime locantur in suburbio; ut Lanienae, Ustrinae, fordescentesque officinae Cerdonum, et strepitantes Fabrorum; Cloacae vero et Foricae in recessibus platearum.

780. Aquaeductus fiunt ab Aquilege, seu per aperta incilia, seu per occultos canales, derivatos e montanis scatebris, et effundentes aquam hinc inde in Castella (Aquaria); in defectu fontanalis aquae, fluvialis diffunditur tractoriis machinis; aut effodiuntur Putei, circumdati oras crepidine; unde aqua hauritur situlis (aut urnis); sive uncino, sive girgillo, sive tollenone, sive antliâ; ubi ne quidem talium copia est, constituitur Cisterna depressiore loco, in quam pluviales aquae confluunt per collicias.

LXXXIV. Civilis Societas. Boni ordinis in Civitate requisita, 781, Civium divisio, 782. Magistratuum species, 783. Tribuni plebis varii, 784. Senatûs munia (et Dictatoris) 785 Opificum Curiae, 786. Civium officia, 787. Coloniae et Municipia, 788. Magistratuum cura summa circa quid versetur, 789. Leges (Vincula ordinis, 790) nisi observantur, omnia pessum eunt, 791. Mercatores, Mediei Iudices, Civitati necessarii, 792.

page 565/566, image; s282

781. Ut bene sit Urbicis omnibus, opus est eos distingui in ordnies certos; et assignari cuivis certam functionem; provideri denique ut quisque agat sua, autrecorrigatur, si quid exorbitationum est.

782. Ordo Civuum est, quod alii sint Patricii, oriundi claris prosapiis, alii Ephori, cooptati in Magistratum (sive suffragiis, sive subsortitione); alii plebs, privata curantes; omnes secernendi cognominibus familiarum, propriisque praenominibus et agnominibus.

783. Primores Magistratuum sunt Senatores, invigilantes publicae saluti; et Praetores, vacantes litigiis componendis; AEdilesque inspectores publicarum aedium; et Tribuni plebis, procurantes ut populus contineatur in bono ordine, et quodvis collegium intra limites suorum statutorum, et privilegiorum.

784. Hi Tribuni dividuntur alicubi in Duumviros, Triumviros, Quatuorviros, Septemviros, Decemviros, Centumviros, etc; quorum officium est ferre Plebiscita, (sed ad ratihabitionem Senatûs); horum tamen iurisdictio (duum viralis, trium viralis etc. (non est diuturnior, quam in duum viratu (septem viratu, centum viratu etc.) relinquuntur.

785. Dum Senatus agit Consessum in Curia (ubi Album Senatorium, et Mairicula Civium, et civica Acta asservantur); Consul (praesidens directioni annuatim, aut ei substitutus Proconsul) proponit deliberanda, Consulares Viri sententias dicunt, Syndici assidentes decîdunt intricatos casus; Notarii consignant conclusa. (N. Romani deligebant Dictarorem in desperatis casibus, qui imperitaret absoluto arbitratu, quibus vellet, quicquid vellet.)

786. Opisices habent suas sodalitates, suasque Curias, ubi novitius professus artificium, exhibet artis specimen Curionibus, demumque in ordinem recipitur; infima plebs sunt Mercenarii, proletariaque multitudo.

787. Civium est, praestare sibi mutua officia; licet alius sit honoratior prae alio, aut magis privilegiarius, h. e. immunior a censu et oneribus; (solent enim quidam indigenae eximi; peregrini sunt vectigales, eorumque bona caduca).

788. Quando Cives rarefiunt, admittuntur novi Municipes; quando superabundant, Colonia emittitur aliô, ut ex illis aliisque convenis, fiat novum Municipium.

789. Magistratuum est videre, ne Respublica capiat quid detrimenti; quod fieret, si permitterent I Quenquam Civium vivere otiose; neque advigilare suis rebus; 2 aut vestire sesupra statum, aliove luxu prodigere patrimonium; 3 aut rursum facere quaestum malis artibus, et aliis praeripere sua; 4 aut tolerarent publica inhonestamenta, comessationes, popinationes, ganeas, lupanaria, labem iuventutis; 5 aut distribuerent publica sunctiones secundum personas, non secundum aptitudinem; 6 conniverentque ad omnia praepostera; 7 et non sussicerent defunctis alios; 8 aut non contribuerent Salaria iis qui ministrant publico.

790. Enim vero in bene constitutis Rebuspublicis, ad omnia sunt 1 Severae Leges, non facile novandae, nedum temerandae, (ut sumtuariae, et de pretiis rerum, et manupretiis, etc. ut ne quus exlex, aut illex sit, possitque defraudare alium); et 2 iusta Exequutio in violatores legum, sine prosopolepsia; eoque 3 anniversaria Examina, ubi quisque cogitur reddere rationem, quâ ratione victum quaerat; ne cui (suo malo) liceat esse otioso, aut in alios iniquo; aut exercere mendicitatem ostiatim; imo etiam Magistratus ipse, si quem expilavit, repetundarum tenetur.

791. Nisi haec observantur (inprimis autem ut Iuventus recte educetur, sub nascitur indubitanter perturbatio rerum, furta, rapinae, latrocinia, meretricia, mutuae oppressiones, pauperies, subversio denique, tantô facilius, quantô respublica fuerit populosior.

792. Specialis cura Magistratuum est, in providendo communitati 1 de fufficientia rerum, 2 et praesidiis Valetudinis 3 et administrandi Iustiria; illud per Mercatores, istud per Medicos, hoc per iudices.

LXXXV. Mercatores. Mercatura quid 793. quid evehendum vel invehendum, 794. Permutatio, Pensio, Moneta, Collybus, quid 795. Institor, Tabernarius, Propola, 796. Auctio quid, 797, Fraudes in mercando, 798. Annonae Caritas, 799. Super pondium, Compendium, Dispendium, quid, 800.

793. Quia non omnis tellus fert omnia, debent homines communicare sibi sua bona; quae superfluunt hîc, transmittendo alio, et quae defiunt hîc, asciscendo aliunde, tametsi e trausmarinis locis; cui negotiationi est nomen Mercaturae, occupatae circa invectionem et evectionem rerum, suo et reipublicae bono.

794. Invehenda sunt (ope Vecturae et Naviculariae) necessaria; quae domi desiderantur, ut defectus sarciatur; et quae supersunt evehenda, ne sine usu depereant; haec est summa ratio Mercimoniorum, exercenda facillime in locis oportunis, maritimis puta, aut ad fluvios navigabiles sitis.

795. Diuturnus mos fuit, permutare merces ipsas, (cuiusmodi submutationes necdum desitae sunt usurpari); postea dependebatur infectum aes (argentum, aurum (secundum indicta pretia rerum; tandem reperta est Moneta, h. e. aes signatum charactere valoris, quô procedat expeditius, tum indicatio pretii, et licitatio, tum contractio, et solutio, nunc etiam cambiunt pecuniam per Collybum, viâ valde compendiariâ.

796. Mercatores maioris nominis mittunt suas merces venundandas ad celebria Emporia; sed Institores, Tabernarii, Nundinatores, circumcursitant oppidatim, inque anniversariis nundinis, aut

page 567/568, image; s283 mercatibus, venum exponunt sua sub cadurcis, venditaque involvunt cucullis; Propolae distrahunt sua viatim, vicatim, angulatim, domesticatim.

797. Genus venditionis est, cum res veneunt Auctione; ubi venditor ostentat rem promercalem (circumversando eam) circumsistenti turbae, et indicat, quanti liceat; tum aliquis Emtorum licetur, alias contralicetur, auctando pretium; donec res addicatur pollicenti plurimum.

798. Sed quia fraudes interveniunt, oportet esie catum in mercando; quippe rari commercantium contenti lucello, plerique nimium quaestum quaerunt, vendentes magni, quae emerant vili; ne tamen sibi res deprecietur, eiurant tantidem constare; aut impostor supponit merces vetustas, obsoletas, situ corruptas, pro recentibus; aut adhibet mensuras fallaces, aerosa numismata etc.

799. Caritas annonae ingravescit subinde, aut remittit, pro earundem abundantia, vel penuria; (Rarum enim carum, et carum charum); saepe tamen monopolae in culpa sunt, qui omnia praemercando, et postea pro lubitu taxando, vexant communitatem; cui nunquam bene consulitur, ubi monopolia permittuntur.

800. Ubi res delibrata superpondio adaugetur, est appendix; si quid adicitur, mantissam vocant; sed expendere liberalius, facit dispendia, quaedepauperant; parcius, compendia, quae opulentant.

LXXXVI. Medici cum Pharmacopolis et Chirurgis. Medicorum necessitas, 801. et officium, 802. Diaetae ratio, 803. Morbi praenotio quomodo fiat, 804. et quomodo agressio, 805. Curationis initium, 806. Fomentationes et c, 807. Morbosa materia corpore pellitur trinis remediis, 808; alterantibus, 809; evacuantibus, 810. Roborantibusque, 811. Soteria et Sostra quid, item Valetudinarius, Clinicus, Recidiva (passio) 812. Praescriptionum charecteres, 813. Pharmacopolae vasa, 814. Medicinas unde paret, 815, Chymici operationes, 816. et opera, Decocta, Succi, Balsama et c, 817. item Iulebi, Syrupi et c 818. Unguenta, Emplastra, Clysteres et c 819. Chirurgi actiones, 820, 821.

801. Accersi morbos intemberantiâ, verum est; sed et hoc, vix quenquam posse vivere tam accurate (in hac iam rerum corruptione) quin aegritudines obveniant.

802. Medicus ergo praeetribit sanis Diaetam, aegris Pharmaca.

803. Diaetam praeetribit (quae est optima Medicina, quippe securissima, et sine violentia) dum docet moderari Cibum et potum, Somnum et vigilias, Repletionem et exinanitionem, Corporis et animi commotiones; nequid istorum ad mittatur ante naturale desiderium, nec extendatur ultra satietatem, nec adhibeatur aliter, quam expediat.

804. Invisens aegrum, non aggreditur medicationem temere (ut solent circumforanei Medicastri, et Mulomedici); sed indagat prius Morbi speciem, sedem, causas, non tantum ex relatione decumbentis (quâ parte quid doleat, et c); sed ex aliis signis; nempe (I) ex laesione functionum (quae demonstrat statum animalis facultatis); (2) ex arteriarum pulsu (qui prodit, quomodo se habeat vitalis facultas); (3) ex inspectione lotii (quod detegit constitutionem naturalis facultatis.)

805. Deprehenso statu Facultatum, instituit Prognosin, sitne morbus lethalis, an salutaris, vel anceps; eoque praecognito irremediabilem (immedicabilem (relinquit intactum; salutarem aggreditur medelis conlidenter; ancipitem, nonnisi praesando eventus dubios; praesertim die critico, et anno climacterico.

806. Dum suetipit curam, ante omnia mitigat dolores certis mirigatoriis; et conservat naturalia, quae videt superesse in aegrotante (ut natura corroborata iuvet propellere inimica sibi); demumque infit oppugnare praeternaturalia illa; iam diaeteticis (saepe enim magni morbi curantur solâ abstinentiâ et quiete), iam pharmaceuticis; iam chirurgicis.

807. Diaetâ reficit diminutas vires; non tantum moderatione alimenti et quietis, sed et externis fomentationibus et frictionibus, suffituque.

808. Pharmacis profligat ea, quae molesta sunt; tum illa alterando, tum evacuando, tandem membra confortando.

809. Alterantia (remedia) sunt, quae calefaciunt aut frigefaciunt, humectant aut siccant; tum vero ut peccans materia possit facilius educi, attenuat eam praepamtoriis, vel incrassat, relaxat vel adstringit, emollit vel indurat, prouti res postulat.

810. Evacuantia sunt, cum (per deiectionem) Vomitoria et Purgantia, et (per Urinam) Diuretica; tum Sudorifera, et Sternutaiona, et Gargarismi, et c. quibus eliminantur exitiosi humores; Antidota item, quibus pelluntur peremtoria venena; et Amuleta, quibus depelluntur fascina.

811. Roborantia sunt, quibus aliquod membrum peculiariter confortatur; ut pectus Thoracicis, cor Cardiacis, ventriculus Stomachicis, iecur Hepaticis, lien Spleneticis, renes Nephreticis, articuli Arthriticis et c.

812. Invaletudine profligatâ, sanitateque recuperatâ, Medicus celebrat Soleria cum revalescente, et ab illo remuneratur Sostris; sed restitutio semiperfecta (dum quis non integre convaleetit, etiamsi sentiat se relevatum) facit Valetudinarium aut obnoxium infirmitatibus; aut (quod peius) Clinicum; aut (quod pessimum) illidit in recidivam, penissime effligentem.

813. Utuntur (Medici) in suis praescriptionibus (quas vulgo Receptas vocant) notis talibus; [gap; Greek word(s)]Recipe; [gap; Greek word(s)]Libram; [gap; Greek word(s)]Semis; [gap; Greek word(s)]Vnciam; [gap; Greek word(s)]Drachmam; [gap; Greek word(s)]Etrupulum; gr. granum; g. guttula; p. pugillum; m. manipulum; ana, de singulis tantundem et c. Vocant a. id basin, quod primarium est inter ingredientia, reliqua adiuvantia et corrigentia.

page 569/570, image; s284

814. Iuxta quas formulas Pharmacopaeus praepamt medicamenta in Laboratorio, includitque liquida vitreis guttis, et ampullis; arida ligneis capsellis et pyxidibus; reliqua fictilibus seriis ac fideliis, vel stanneis lagenis; et circumponit per Repositoria, adscriptâ cuivis suâ nomenclatione.

815. Comportat v. medicamentariam materiam undecunque, ut nec aversetur ipsa rerum exerementa, imo toxica (quippe nihil est quin contineat aliquid medicamentosi); potissimam tamen partem desumit ex herbis, ideoque oportet esse Botanicum.

816. Gregales horum Chymici, pamnt non promietue quasvis Medicinas, sed solummodo spirituosas, extrahendo inrimas essentias rerum; quia prosundiores vires tenaciorum rerum non patiuntur sepamri, tundendo aut macerando, exurgendae sunt vi ignis, convertendaeque aut in Spiritum et Oleum, destillando; aut in Flores, sublimando; aut in Sal, calcinando.

817. Quibus Operationibus eliciuntur primo Decocta et Succi, fluidae Medicinae; secundo Balsama, Extracta, Tincturae, molles; tertio, Pulveres et Croci, Magisteria et Crystalli, siccae; ex quorum mistura porro pamntur compositae Medicinae quam plures, intus vel extra usurpandae.

818. Intus sumuntur Iulebi, conditi melle et Saccharo; et Syrupi et Linctus, Iulebo paulo concretiora, utraque tamen fluxa; tum Electuaria, conservae, Theriaca, et varia Condita, mollicula; deinde Confecta, Pillulae, Pastilli (Rotulae) et orbiculati Trochisci, conquadrataeque Morsulae et c. solida.

819. A foris applicantur corpori Linimenta et Vnguina, mollicella; Cerota et Emplastra, spissiora; Oculis, Collyria; dentibus, Dentisricia; ventri, Fomenta; ano, Clysteres et Suppositoria.

820. Chrurgius coramodat manum suam Medico, ubi medendum est ferro et igne, nempe secans phlebotomo venas; exsecans a. verrucas, aliasque exerescentias; et aperiens abscessus, et radens ossa scabra; limansve prominentia; serransve emortua; aut perforans (ob subtus latens pus), perurens denique putridas carnes cauteriis, suscitansque fonticulos causticis medicamentis, ad erivandum humores pravos.

821. Idem reponit suis locis membra luxata, aut prolapsa; intorta vero, curva, gibbosa, reducit ad nativam figuram, eximit e Vulneribus festucas, tela, et alia forinsecus illapsa; coadunatque labra vulnerum suturâ; consolidat ossa fracta inductione calli; adhibens (ubi opus est) deligationem, quae fit fasciatione spleniorum, interdumque circumligatione asserculorum.

LXXXVII. Iudices; cum Iudiciario processu, criminalique Exequutione. Iudiciorum necessitas, 822, formaque triplex, 823. Amicabilis compositio per Arbitros, 824. Iudicii forensis fundamentum 825, Actor et Reus, 826; et Advocatus, 827. Testes et Iuramentum, 828. Vadimonium, 829. Iudicis boni officia, 830. Praesidis et Assessorum partes, 831. Exsequutio, Appellatio, Sequestrum, 832. Genera paenarum, 833. et suppliciorum 834. et c.

822. Incolumitas Reipublicae conservatur administratione Iudiciorum; quâ solâ constat sua securitas cuique, dum violentiae sistuntur, et animadvertitur in violatores; adminimum enim protestari licet adversus omnem usurpatorem alieni, et provocare ad ius.

823. Forma Iudicii est triplex, I per amicabilem Transactionem; 2 per Iuridicialem processum; 3 per rigidam Exequutionem.

824. Amicabiliter componuntur Controversiae inter partes ipsas; rarius immediate, saepius interveniente tertio. sive ultro seipsum interponente, sive delecto, in quem et compromittunt utrinque acquieturos esse arbitrio eius; Arbitrium vocant, et arbitrarium iudicium.

825. Si non allubescunt pacifica media, et collibet experiri iure, sectantur Forum; ubi Iudex praesidet armatus authoritate publicâ, instructusque ministeriis Apparitorum,Accensorum,Praeconum; exercens iudicia die fasto, abstinens nefasto.

826. Actor, aut in ius rapit Reum notorie improbum, petitque decîdi causam summario processu (de simplici et plano); aut acturus iuridico processu per Causidicos, scribit dicam eidem Reo, postulans eum arcessi in ius (sunt enim formulae ad omnia constitutae).

827. Ergo Reus citatur, vel ad tribunal Praetoris, vel ab subsellia Scabinorum, tanquam inferiorum Iudicum; qui aut praetendit causulas, ut declinet forum legali exceptione; aut se sistit indicta die; seu per se, seu per suum Procuratorem (Mandatarium).

828. Tum perficitur accusatio et excusatio; accusato aut fatente, et exeusante obiectam culpam, aut diffitente; atque tum producuntur Probationes, per Testes iuratos, si non sufficiat authoritas eorundem, et assertio nuda; sed iusiurandum praescribitur Verbis conceptis, ne iurator eludat per aequivocationem.

829. Si causa non porest definiri illico, vadantur Litigatores, ut compareant ad praefinitum diem; datisque Vadibus, licet utrique parti vadere, instruere suum Advocatum, ut quisque sciat tueri causam clientis sui.

830. Incorrupti Iudicis est, 1 non admirtere clancularias delationes, sed delatores compellere, ut aperte agant; 2 non prolatare causas, sed insistere; 3 non sufferre perplexationes et

page 571/572, image; s285 , sed inclamare; (4) vitareque praeiudicia, nec propendere favore aut odio, hûc vel illûc; (5) aut corrumpi largitionibus; (6) sed decernere simplicter, secundum probatorum evidentiam, causarumque merita; absolvendo Insontem, damnando Sontem (etiam ad refusionem expensarum litis) ne protervia maneat impunita, sed ut luat qui peccavit.

831. Antequam sententia definitiva fertur, Praeses requirit vota Assessorum, rataque habet; decreta communi consensu non retractans nec rescindens.

832. Promulgatâ decisione causae, Exsequutio fit ocyus; nisi dilatio impetretur intercessione alicuius, aut pars condemnata petat recognitionem causae; aut denique appellet ad iudicium superius, quali casu locus est iustitio, et comperendinationi, aut etiam sequestrationi; at quod superior Iudex decreverit, imponit finem controversiae; nec Vitilitigatores impunes relinquuntur.

833. Manifestariis praevaricatoribus infliguntur atroces paenae, ut alli deterreantur a sceleribus; ubi Lictor rapit, loris ligat, vinculisque vincit, scelcratos nebulones; iniciens manibus manicas, pedibus compedes, collo numellas; et detrudens aliquos in Ergastula, ubi compediti exsequantur servilia opera; alios rursum exponens spectaculo, erectis in propatulo Cippis; alios tradens Carcerario custodiendos in carcere, et enervandos fame, squalore, et pedore.

834. Enormes malefici traduntur Carnifici, subiciendi tormentis; h. e. imponendi Equuleo, et praegravandi ponderibus, aut distringendi fidiculis, distorquendique, adurendi, et sic cruciandi, si nolint confiteri citra tonuram, notoria propemodum. ut in confessos demum supplicium constituatur iuxta promeritum.

835. Storca et Scortatores caeduntur virgis et flagris; impudicis prostibulis inuruntur stigmata; ut et Proditoribus ac Falsariis; Saccularii, Abigei, Peculatores, multantur fustibus aut mulctâ; vel strangulantur suspendio, in patibulo suspensi; alicubi et furum complices (qui surreptas res clanculum receptant) aequiparantur compilatoribus ipsis, afficiunturque aequali noxâ.

836. Maechi, Raptores (Effractores) Plagiarii, Homicîdae, et laesae Maiestatis rei, decollantur; Latrones, Sicarii, Piratae, Sacrilegi, crurifragio plectuntur; sed olim affigebantur Cruci (seu Furcae); Parricîdae vcero, Fratricîdae,Infanticîdae, insuebantur cum serpente culeo, aquisque mersi suffocabantur; Principum interfectores discerpuntur quadrigis in diversum actis, bona vero illorum confiscantur, aut publicantur; Incendiarii, Sagae et Veneficae, cremantur super rogum; Blasphemi elinguantur.

837. Calumniatores maligni, Obtrectaroresque et qui libellis famosis, anonyme scriptis, immerentes ignominiose traducunt, itemque convicti periurii, mutilantur aliquo membro; aut condemnantur ad Metallifodinas, vel ad Triremes; aut exterminantur; h. e. proscribuntur, relegantur cum infamia, seu in locum certum, Exules dicendi; seu ad vagandum, Extorres; ut sic etiam Respublica liberetur purgamentis suis.

LXXXVIII. Ritus Recreationum. Recreationes trifariam fiunt, 838. Primo spectaculis, ut praestigiarum et c. 839. Ludorum scenicorum, 840; Comoediae vel Tragoediae, 841. Secundo Commotione, 842, ut cursu, 843. saltu, 844, iaculatione 845. luctâ, 846. Palaestra, 847. Ludis equestribus, 848, et lusu Pilae, 849. Diffugioque, Myindâ et c. 850. Tertio Concertatione, ut Par impar, Aleâ, Latrunculis, 851. Ludorum leges. 852,

838. Ut ne fragiles vires labascant, aut elanguescant, cessatur quandoque a seriis, daturque aliquid temporis ludicris; quae defatigatos oblectent spectatione, aut vegetent commotione, aut refocillent concertatione; quae tria genera vacarionum lusoriarum, quidnî etiam cursim prospeculemur?

839. Praestigiatores faciunt spectacula non iniucunda. vulgo; dum perstringunt aciem oculorum mirâ volubilitate gesticulationum, ut miracula putentur, cum tamen res peragatur pernicitate; nec non Funambuli, non ambulantes solum super fune extenso in sublimi, sed et subsultantes cum strictis ensibus (papae quam audaces!) dum sese librant haltete manibus gestato; itemque larvati Ludiones, similesque Circulatores.

840. Scenici Ludi praebent spectaculum plausibilius; ubi in Theatro historice repraesentantur quaedam memoranda antiquiorum gesta; idque ab Histrionibus, vel personatis Mimis, prodeuntibus e Sipario in proscenium; si argute, applauditur illis; si inscite, exploduntur, et exsibilantur.

841. Actores hîc sunt, vel Comaedi, dum Comaedia agitur, exhibens res varie turbatas, sed cum laeta catastrophe; vel Tragaedi, dum Tragoedia, cum laeto principio, sed tristi exitu, utrobique est Prologus, et quatuor aut quinque Actus, quilibet divisus in aliquot colloquentium scenas, primariique Spectatores consident in Orchestra, Cavea relinquitur promiscue plebeculae; lucar tamen poscitur ab his et illis.

842. Commovendo se quaerunt redintegrare vires qui sese exercent Cursu, Saltu, Iactaru, Luctatu, Pugilatu, Equitatione, Vectitatione, Pilâ item, similibusque commotiunculis.

843. Cursu; qui supervehuntur in glacie; aut sibi designando lineam; simul ac eam attigerunt, protinus consistunt; et qui ultra eam procurrerit, aut citra eam substiterit, perdit ludum; inprimis a. illi Cursores, qui cursu contendunt in stadio, incipientes cursuram a Carceribus, et inter Cancelos decurrentes ad metam, ubi quilibet laborat praetervertere caeteros, primus, tamen solus reportat brabeum, ab assidente Brabeuta.

844. Saltatores, ad modulos Choraulae, ductuque

page 573/574, image; s286 , (seu Praesultoris) ducunt choreas, varia circumgyratione, et tripudiant.

845. Iaculatores iaciunt in porrectum ante se, vel evibrant in auras, Discos, et alia missilia, vel collimando ad praefixum scopum, contendunt eum tangere (ferire).

846. Luctator nititur prosternere colluctatorem medio prehensum in agone; sed ille reluctando renititur affligere ipsummet; ubi supplantare artis est, recellere, risus.

847. Pugiles congrediuntur duello, in palaestra caestibus, Gladiatores gladiis, decertantque sub directione Lanistae, dimicatione gladiatoriâ; ubi alter ictum infert, alter excipit, inhibet, propulsat; vincit autem qui infligit; Andabatae pugnaturi pugnis, committebantur perridiculo certamine, praevelatis oculis.

848. Equestre ludicrum est, cum Equiso frenans equum iniecto lupato, mulcensque poppysmis, docet ex arte gredi, salire, converti, sessoremque molliter gestare; aut cum desultor transultat de equo in equum, mirâ celeritudine.

849. Ludus pilae fit expulsim et datatim (in sphaeristerio vel alibi); cum eam alter mittir, alter excipit et remittit; sive sit pila paganica, pilis farta, et percutienda serulâ; sive pila palmaria (Harpastum) repellenda palmo, aut reticulo; sive pila pugillatoria aere distenta (Follis), reverberan da pugno.

850. Addamus lusionibus motoriis pueriles istas; Diffugium, quô se fugitant et captitant; Myindam (Latebram vaccae) quâ se abscondunt et quaeritant; Oscillationem, quâ se agitant a petauro; Incessum grallatorium divaricando gressum super grallas; Eiaculationem globorum in scrobiculos; Iactationem Globi, ad deiciendum conos; Versationem Turbinis flagello; Elisionem stupeae glandis e sambuceo sclopo, et c.

851. Concertamen fit, ludendo Par impar, et micando digitis; et certando facetiis, propositisque ad divinandum aenimatibus, et captatoriis quaestiunculis; tum sortilegiis, ut in Alea, ubi Tali (Tesserae) immituntur per fritillum (sed hoc est fere aleatorium); aut ubi certatur sorte et arte, ut in Ludo Calculorum, et lusoriis Chartis; vel deniquesola arte, ut in ludo Latrunculorum ingeniosissimo omnium.

852. Ludendum autem est, ut delectabile sit, cum coaetaneis et comparibus, idque cum sponsione; at non in res magnas; ut sit citra inquietudinem et sollicitudinem; (qualiter fit, cum luditur pro sustinendo talitro vel alapa, vel pro evacuando scypho) et cum bellis collusoribus, qui te non deludant, aut conturbent festivitatem iurgiis, devotionibus, obscenitatibusve; sed locus quoque dandus est diludiis, ut garrias cum congerronibus.

LXXXIX. Convivales Ritus. Conviviorum sines, 853. Appamtus, 854. 855. Convivarum adventus, et accubitus, 856. Structoris et Praegustatoris actiones, 857. Eduliorum genera, 858. Boni ad mensam mores, 859. Pocula, 860. Propinationes, 861. Bellaria, 862. Pocenia, 863.

853. Congressus oppidanorum convivales non sunt praetereundi, quatenus instituuntur vicinalis amicitiae causâ; sive magis private, ad compotationem, vel concaentionem, ubi estur de collatis symbolis; sive magis publice, ubi quis opulentior instituit convivationem, occasione lustrici diei, vel aliâs; sive cum meriti de Republica singulariter, excipiuntur quandoque publico sumtu, lauto Convivio.

854. Quando convivandum est, Archimagirus tradit coquis appamnda esculenta, coemta per Obsonatorem, aut subministrata a Promocondo; Triclinium curae est Architriclino, ut mensae tapetibus insternantur per Triclinarios, supersternanturque mappis decenter extensis; tum Disci circumponuntur (sive sint Orbes, sive Quadrae) Cochleariaque et Salinum apponuntur, et collyrae panis deprompti e canistro, aut scissae bucceae.

855. Demum Fercula inferuntur, in patinis et lancibus; et Embammata destituuntur in patellis (scutellis). Convivium enim quo magis opiparum est; eô habet lautiores epulas, variaque pulpamenta, imo et diversos missus.

856. Invitatos Covivas, venire temporius quam serius, civilius est; quos Convivator. excipit amicâ obviamitione, et introducit; cumque abluerunt manus super malluvium e Gutturnio, aut super pelvim (seu pollubrum) ex Aquali (urceolo), terseruntque Mantili mundo (inquinatum praebere incivile foret), assidunt iuxtim per disposita sedilia (olim mos erat accumbere).

857. Structor deartuat appositas dapes scite, ac dispertitur; Praegustator praegultat potiones, aut propinat promulsidem, quam praelibant discumbentes; adstante, qui abigit muscas, muscariô, ne sint infestae epulantibus, aut illabantur epulis.

858. Eduliorum prima sunt Obsonia; (iuscula, pulmenta, ova sorbilia et c.) non lambenda exsertâ linguâ, sed sorbenda cochleari; caetera eximuntur furculis, et conscinduntur cultris, prehensis manubrio.

859. Bene morati ingerunt bolos ori moderatim, non iniectant; comedunt mansitando, non glutiunt tuburcinando; ne postea ructent, aut singultiant, neque lingunt labia, sed detergunt mappulâ, si perungantur.

860. Interim potoria vasa depromuntur e Repositorio, prolutaque reponuntur in Abaco; et dum Cellarius promit merum hirneâ, et Zythum obbâ,

page 575/576, image; s287 Pincerna id fusum e cantharo, insusumque poculis, calicibus, vitris et pateris, porrigit Pocillatori, hic autem convivantibus.

861. Tum fiunt propinationes et circumpotationes, pro salute huius et illius, praebibuntque sibi crateres ad ebidendum uno haustu; praesertim postquam adbiberunt.

862. Sub extremum tolluntur patinae, cum buccellis, crustis, semesisque micis, et aliis analectis, apportanturque bellaria, et salgama; verum enimvero festiva colloquia, et lepidae confabulationes, sunt primaria pars lautae tractationis, laetaeque epulationis; quia intercedente mentione unius rei possunt multa edissertari hilariter.

863. Peractô convivali epulô, surgitur a mensa, gratesque aguntur ei qui tractavit liberaliter, iturque domum; si noctu, facibus praelucentibus; quanquam quidam heluones, etiam sumto antecaenio. et comessati abunde, superingerunt pocaenia, ut se contumulent citius.

XC. SEPVLCHRALES Ritus. Varios esse sepulchrales ritûs, 864. Antiquorum cremationes, et Busta, Praeficae etc 865. Nostra mortuos humandi consuetudo, 866. Epitaphia aliaque monumenta, 867.

864. Ultimum quod mortales debent sibi invicem, est deductio ex hac vita; cuius non una ratio observatur, hodieque.

865. Quondam comburebant cadavera, cineresque (conspersos odoratis liquoribus) condebant prope Busta in urnis; et ne Manes oberrarent, faciebant illis iusta feralibus epulis; conductae vero Praeficae deflebant lugubribus lessibus et naeniis, enumerando laudes defuncti.

866. Nos humamus nostros demortuos; qui a nobis complorati, et mox emortuali die lugubriter induti, vel etiam a pollinctore pollincti, includuntur capulo (Loculo); adornaturque Funus funestis ritibus; Funus nempe impositum sandapilae (feretro) effertur a sandapilariis, fiuntque exsequiae funebri pompâ, Coementerium versus (viri incedunt pullati, foeminae riciniatae); ubi sepelitur a Vespillone, qui et effossa interdum ossa refodit, aut recondit in Ossuario.

867. Bene meritis eriguntur altiores tumuli ad sepulchra, vel alia honoraria monumenta, Statuae, Epitaphia et c, cantanturque Epicedia; et recitantur solenniter Encomia; ita vivi parentamus mortuis (honorificiô luctu).

XCI. Regnum; ubi Lustramen Religionis. Regnum quid, et c. ad quid, 868. Requisita eius, 869. Disterminatio a vicinis, 870. divistoque in Territoria, 771.

868. REGNUM dicitur conciliatio multarum Civitatum, et Terrarum sub uno capite; inita eo fine, ut unita virtus sit fortior, ad obsistendum illis, quae dissipationem adferre possent.

869. Ibi tria sunt necesaria, (1) Regio ampla, multorum inhabitatorum capax. (2) Digeries statuum ordinata. (3) Sanctio Legum firmata.

870. Bonum est Regionem esse redactam sub unum regimen, disclusamque ab aliis limitibus; seu nativis, Marium, Paludum, Desertorum, Montium vel Fluminum; seu arte factis, puta concaedibus silvarum, arcibus limitaneis et c. (Uni Chinenses, quod sciamus, discluserunt se a Tartaria, muro quadrigentarum Leucarum, et c.)

871. Intra se Regnum dividitur in certos Principatus, Comitatus, Dynastias; ubi si quis absolute dominatur, est Dominium; ubi duntaxat iurisdictionem habet, Districtus (Ditio bello devicta, et nostro Imperio adiecta, dicitur Provincia); qualescunque autem sunt isti Tractus, circumscribuntur regionatim suis limitibus; fruunturque minora Territoria minoribus imraunitatibus, maiora maioribus.

XCII. Regni Administratio. Statuum in Regno liberorum 872 primarii sunt Proceres, 873. Populus non onerandus, 874. Regnum haereditarium aut electivum, 875. Regum vicarii et Legati, 876. domi Consiliarii, Ministri varii, 877. Eunuchi. Moriones etc. 878. Regalis Maiestas, 879. Comitia 880. Monarchae ac Imperatores, 881.

872. In Regno sunt liberi Status, colligati inter se vinculo statutorum; habentes infra se Populum, cui imperant; supra se a. Regem, vel Reginam, cui parent.

873. Primarii inter Status sunt Proceres, Comites, Marchiones, Duces, Archiduces, dominantes instar Regulorum in suis Comitatibus, Marchionatibus, Ducatibus; habentesque sub se Dynastas, Barones, Equites; Possessores scilicet Dynastiarum, Baronatuum, praediorumque, sive mancipi, sive ut Vasallos, iure feudi.

874. Populus obedit suis superioribus per omnia, penditque census, tributa, vectigalia; quandoque et capitationem; nempe ipsorum Quaectoribus, Tabulariis, Publicanis; sed imperantibus libeat sic imperare, ut collubeat et subditis obedire, citra querelas et coactionem; non sunt attenuandi angariis, exhauriendique exactionibus; potius deliniendi congiariis, et donativis, excarnificare suos, est tyrannis.

875. Rex, aut hereditario capessit Sceptrum, (ubi ius illud Regii stemmatis est, ut primogenitus succedat), aut eligitur liberis votis Ordinum sede vacante, accipitque Coronam cum homagio; posteaquam tempore Interregni gubernatio administrata fuit, per Interregem.

876. Residens a. Rex in sua Regia (plerumque

page 577/578, image; s288 Metropoli), delegat quaquaversum Vicarios, Praefectos (Satrapas) Fiscales, Administratoresque alios; quin et ad exteros legat Legatos, qui instructi authentico diplomate, res sibi commissas gerunt.

877. Circa se domi habet Cosiliarios intimos; Aulae magistrum; Mareschallum et c. Cancellarius est cognitor causarum ad Regem devolutarum, custosque Sigilli, Archivi, Tabularumque publicarum; cui additi sunt Secretarii et Amanuenses; Superiores Ministri sunt Dapifer, Pocillator, Thesaurarius, Stabuli magister; Inferiores autem, Cubicularii, Atrienses, Celeres, Stipatores et Spiculatores; (sed revera non tam Satellites tutantur Principem, nec tam locupletant Fiscireditus, aut repositae Gazae, quam amor provincialium.)

878. Usus Eunuchorum in Gynaeceis, obsolevit apud nos; utinam et Morionum, Gnathonum, Nugigerulorum, et Sycophantarum.

879. Cum Rex exhibet se pro Maiestate suâ (praesertim Legatis exterorum, admittendis ad audientiam, aut dimittendis cum honorario), sedet in eburneo solio, magnifice vestitus trabeâ, et ornatus diademate, stipatusque frequentia Aulicorum.

880. Comitia aguntur in negotiis, concernentibus totum Regnum, ad quae concietur Nobilitas, Civitatumque Primates; ubi alii prae aliis habent praerogativam suffragii; nemo autem debet invitus suffragari, vel refragari; sive sancienda est quaedam nova Lex, sive abroganda vetus, auc novanda Moneta, aut ineundum foedus, Bellumve decernendum, et c.

881. Reges regum appellant se Monarchas et Imperatores, regnantque fere soli absolute; quanquam Romani Caesares soliti sint legere sibi Collegas; sed nunc (in Romano Germanico Imperio) eliguntur a Septem Electoribus.

XCIII. Turbae Regnorum et Bella. Bellorum causae variae, 882, 883, praeveniendae semper, si possunt, 884. aut in ipsis principiis sopiendae, 885, Si nequeunt, apparatur Bellum, 886. Exercitus colligitur, 887. et armatur, 888, et redigitur in ordinem, 889, 890, 891. Suscipiturque expeditio, et castrametatio, 892, Excubiae, 893. Speculatores, 894. Acies ordinatur, 895. Praelii descriptio, 896. 897, 898, 899; et Cladis ac Victoriae, 900, 901, 902. Urbis obsessio, et violenta oppugnatio, 903. et c.

882. Status pacatus est optatissimus, sed fit nonnunquam ut nequeat obtineri, nisi vi armorum; sive quod gentes finitimae invadant nostra (movendo lites de consiniis); sive quod potentes involvant populos bellis (contendendo inter se de Eminentia) sive quod etiam domi motus suboriantur, non aliter compescendi quam vi.

883. Pura quum superiores tyrannice intentant inferioribus iugum servitutis; hi a. censent dimicandum esse sibi pro libertate, vel desiciendum ad alium Dominum; aut quum factiosi quidam Turbatores (proprer privatas simultates, alio tamen quopiam praetextu) disseminant clandestinas conspirationes, et moliuntur concitare coniurationes, tumultus, seditiones, rebelliones, atque sic Bella intestina.

884. Ut tamen anteveniatur Bellum, nihil non tentandum est, domi forisque; nempe depaciscendum cum consinibus, compactaque subinde renovanda; domestici autem continendi sub aequalitate iurium, nec permittendae iniuriae in quenquam; apprime obfervandi inquieti, proclives ad novationem rerum, et callidi causari quidvis, ne quid obtendere queant suis molitionibus.

885. Nihilominus coortâ conturbatione, solet reconciliatio requiri per internuncios; aut interpositio vicinorum, quâ tumultuosi dimoveantur a pravis consiliis; aut mittitur Caduceator ad hostem ipsum, qui petat Pacem; praesertim si quis arbitretur se imparatum, aut imparem hosti; quandoquidem temerarium foret, obicere se imbellem bellicoso, inexercitatumque exercitato.

886. Si tamen minax hostis renuit pacificationem, missoque Feciali clarigat (h. e. denunciat hostilitatem) cogitatur quam primum de intercludendo illi aditu, et de bellico apparatu, qui multa apposcit; ut militem (tum indigenam, tum extraneum sicunde haberi potest) auxiliaque foederatorum, et Commeatum, et dapsiles sumtus.

887. Itaque Stips cogitur, emittunturque oppidatim Coquisitores, qui colligant militaturos, conducantque dato auctoramento; quos iam conscriptos, et deductos in Diribitorium ad Armilustrium, Diribitor lustrat viritim, habitoque delectu obstringit sacramento, et sic authorat.

888. Tum instruit armaturâ alios levi alios gravi; ut valeant et defendere sese, et impetere hostem animose; Capiti tutando offert Galeam (sudductam cudone); pectori adoperiendo ferreum Thoracem (Caraphracti tamen circumquaque loricantur); sinistro brachio Clypeum vel Scutum, dextrae vero Hastam; lateri accingit Gladium, vel appendit baltheo, ut promtius stringatur e vagina, evaginatusque recondatur facilius capulotenus.

889. Dehinc concenturiat Exereitum, per Legiones et Vexillationes; dum redigit Equitatum in Turmas chlamydatas, Peditatum in Cohories sagatas, utrosque autem in Contubernia (seu Decurias) praeficitque decuriis Decuriones, centuriis Centuriones (nempe Equestribus Magistros equitum, pedestribus Magistros peditum) Millenis Chiliarchas (sive Tribunos); tandem omnibus paludatum Imperatorem.

890. Adiuncti horum sunt, Locumtenentes, Vexilliferi, et Campiductor, quorum quisque si vult, adsciscit sibi Optionem, ad curandum res suas privatas.

891. Dimachae et Volones aggregantur tam Equitatui quam Peditatui; Tyrones intermiscentur Veteranis (postquam praeexercitati fuerint praelusionibus);

page 579/580, image; s289 Lixae et Colones (caculae) addicuntur servitiis.

892. Rebus sic dispositis, suscipitur quantocyus Expeditio; Metatorque metatur castra tali loco, qui commodus sit frumentationi, et pabulationi, aquationi item et lignationi; hîc ponuntur Tentoria, figunturque paxillis, utque Stativa sint ab incursionibus tuta, circumvallantur aggeribus.

893. Instituuntur tamen Excubiae per certas stationes; necunde superveniens inopinato hostile agmen pessundet incautos; daturque tessera a Praefecto Vigilum (Tesserario), quâ sui se recognoscant.

894. Interea emittuntur Speculatores et Exploratores, qui observent hosticas machinationes, reducesque referant visa et audita; insimulque fiunt catervatim excursiones, obviaturae depopulantibus, ubicunque occurrentibus.

895. Quum tandem copiae deducuntur ad praetium, ordinantur in aciem (cuneatam vel quadratam) sic, ut Pedites occupent medium, Equites sint alarii; Signiferi autem serunt signa inter medias catervas, quos praecedunt Antesignani cum romphaeis; Tympanistaeque strepitu typanorum, et Æneatores clangore tubarum et lituorum, canunt classicum; Duces autem circumequitantes inflammant ad strenuitatem, hortatibus et obsecrationibus.

896. Velites usitate incessunt hostem, et velitando faciunt initium pugnae; mox concurrunt Legiones Primipilorum, pugnantque truculenter cominus et eminus, sive pugna sit stataria, sive gradaria.

897. Olim eiaculabantur lapides in longius dissitos; Funditores e fundis, Ballistarii e Catapultis; postea Sagittarii promentes Sagittas e pharetris, imponebant Arcubus, hosque nervo tendentes et dimittentes, arcebant eminus ingruentem hostem, ac protelabant; hodie sclopetarii onerant Sclopeta nitrato pulvere, plumbeisque globis, post displodunt et transverberant obvios.

898. Propius distantes irruere prohibentur Pilis et Sarissis; irruentes nihilominus traiciuntur lanceis, et bipennibus, magno nisu vibratis.

899. Proximi proturbantur calis et clavis; vel caeduntur ensibus et semspathis, vel obtruncantur acinacibus; quin et punguntur frameis, et pugionibus, fitque miseranda strages, dum hinc vel illinc promiscue cadunt, et conculcantur atque proteruntur, cum horrendo eiulatu.

900. Novissime producuntur Triarii et Praetoriani, conflictusque redintegratur, dumque succenturiati invadunt hostem ex insidiis, disturbant ipsis aciem, fugant, insectantur, contrucîdant.

901. Qui terrore perculsi, quaerunt evadere, elabi, effugere; si diffugii spes non est, dedunt se, ut capiantur; sed qui caedem et captivitatem evaserunt, palantur dispersim, donec aggregentur a suis, aut inveniant confugium.

902. Quando nox dirimit pugnam, canitur receptui, victorque miles diribit praedam, et manubias devictorum; nî hostis dimicationem redauspicetur, recollectis suis dissipatis.

903. Rebellis Urbs, vel Arx (in quam profligati sese receperunt) cingitur copiis, obsidetur, obvallatur, oppugnatur, donec expugnetur; h. c. occupetur, aut recuperetur.

904. Hîc adhibentur multifarii machinatus; aliquando scanduntur muri furiali impetu, admotis scalis, vel advolutis ambulatilibus turribus, e quibus demissa exostrâ (arrectario ponte) oppugnatores insiliunt muros.

905. Aliâs diruuntur Muri adactis Arietibus, vel libratis saxis e Ballista; hodie demoliuntur firmamenta quaecunque e fulmineis Tormentis, locatis post cratitias gerras (terrâ oppletas.)

906. Est quoque inventum instrumentum dirumpendi violenter portas, Impetarda, excogitanturque in dies alia Vaframenta (Stratagemata); inprimis suffossines, sive occultae, per subrerraneos cuniculos, sive apertae, sub pluteis.

907. Atobsessi relinquunt nihil intentatum, ut se defendant; exstruunt antemuralia propugnacula; et haec praesepiunt sudetis, (ad hostem accessu excludendum) aut spargunt per submoeniana ferreos murices; et superfundunt irrumpentibus ardentem picem; intus item opponunt diruptioni murorum abscissiones per novas fossas, ut introrumpentes reperiant praecipitia nova.

908. Solent etiam praesidiarii, propugnantes Castrum, facere eruptionem, et tentare an queant abarcere suos Obsessores; sed repelluntur, et debellantur maiore vi, donec angustati, aut deficiente commeatu, et quando nulla spes est suppetiarum, deditionem tractare incipiant, petentes Inducias; quae panguntur ad aliquot horas, aut etiam prorogantur, datis utrinquesecus Obsidibus.

909. Qui se submittunt pactitiâ deditione, nanciscuntur conditiones honestas; sed vi expugnata Civitas diripitur, aliquando deletur ad internecionem, et sic desolatur funditus.

910. Obtentâ victoriâ, Victores reveniunt a militia onusti spoliis, erectisque trophaeis, et iubilantes ac ovantes, aut etiam triumphantes; Triumphus enim agitur solennissimâ pompâ.

911. Ubi strenui (quorum virtus principaliter enituit) nobilitantur, condecorati Insignibus ob heroica facinora; Saucii sanantur, captivi redimuntur aut liberantur permutatione, atque ita redeunt postliminio ad sua; contra authores turbarum (cum perfidis defectoribus, proditoribus, perduellibusque) plectuntur, desertoresque commilitonum, et transfugae, puniuntur.

912. Ultimo miles distribuitur in hiberna; aut exsolutis stipendiis (quantum quisque promeruit) exarmatur et exauctoratur; emeritique rude donantur; qui autem pro patria occubuêre, afficiuntur panegyricis et adoreâ.

page 581/582, image; s290

913. Navale prelium est terribilius; cum infestae Classes tormentis sese quassant, Classiariique ipsas militares Naves perforant, incendunt, profundo absorbent; aut captivant iniectis harpagonibus et uncis, et c.

914. Hîc Praetoria navis dicitur, quâ vehitur Archithalassus; praesidiaria, quae excubat; speculatoria; quae excurrit ad explorandum; frumentaria, quae advectat commeatum, et c.

915. Utinam autem obsolescant haec opprobria nostri generis, mundique disperditio, Bella! nihil enim uspiam est tam saccum et inviolabile, tamque celsum, munitum, impensum, aut immensum, invictum aut expugnabile, quod vis Belli non violet, infirmet, infringat, subruat, atterat, vastet, exscindat, aboleat; ut documento sunt tot Urbes et Regna, Regnatoresque ipsi, cum suis innumeris exercitibus, modernaque vastitudo et probrosae in Europa ruinae.

XCIV. RELIGIO. Ad Religionem transitus, 916. Religionibus semina omnibus innata, 917. in tres ramos se explicantia, 918. Atheismus, Epicureismus, Saduceismus, quid 919. Revelationes divinas omnes iactant, 920. omnesque ceremonias habent aliquas, 921. Religionum diversitas unde, 922? Principales quatuor, 923.

916. Quandoquidem spectator fuisti hucusque, quomodo homines tractent Res et Seipsos; restabit videre actiones eorundem reflexas in DEUM.

917. Animus namque hominis persentiscit, quemadmodum ipse regit suum Corpus, ita esse quandam aeviternam Mentem, quae moderatur hoc UNIVERSUM; cui ut placeamus, esse de illa cogitandum sancte, et facienda illi grata, et sic exspectandam ab illa retributionem.

918. Omnis igitur Religio resolvit se occulte in tria; Fidem m Deum, Reverentiam in eum, et Spem misericordiae; quae quisquis curat, habetur religiosus; qui non curat, irreligiosus; qui praepostere curat, superstitiosus.

919. Atheismus est, non credere Numen; Epicureismus, colere Ventrem pro Numine; Sadducaeismus, non exspectare immortalitatem ab immorrali.

920. Ast quia sciri de Deo nequit, nisi quod ipsemet de se revelaverit, hinc est, quod omnes gloriantur de Revelatione aliqua; sive comprehensâ Libris, sive acceptâ a maioribus per Traditionem; rursumque omnes congruunt in eo tacite, quod optima Religio sit, Credere quae DEUS revelavit, et Facere quae mandavit, et Sperare quae promisit.

921. Tandem, tametsi Deus colendus sit spiritu, assentiuntur tamen Omnes necessarios esse externos quosdam Rirus, quibus excitemur ad internum fervorem, eoque observant quosdam omnes.

922. Diversitas Religionum nihilominus est magna; quae venit partim ab ignoratione Revelationum, partim a discrepante interpretatione earundem, partim a confictione quarundam, et sic admistis commentis, ac imposturis.

923. Principales sunt quatuor; sed harum quaelibet dissecta in minores Sectas; Gentilis, Iudaica, Christiana, Mahomedana; habens quaeque suum Authorem, suos Revelationum libros, suosque Ritus; cuius scopulosi quadrivii historialem delineatiunculam en accipe!

XCV. GENTILISMVS. Religio primaeva mox in Paradiso collapsa 924; reparata promissione Messiae, 925. et roborata ritu sacrificii, 926. Sed corrupta denuo; primo per opus operatum sine Fide, 927. secundo per Idololatriam, 928. tertio per Polytheiam, 929. Graeci deastrorum fabri, 930. quos imitati Romani, 931. 932. Excusatio polytheiae, 933. Oracala, et Revelationes Sibyllarum 934. Ritus idololatrici, 935, 936. Festa propudiosa, 937. Gentilismi reliquiae, 938.

924. Qui nos condidit, revelavit se primum primis parentibus, datô illis mandato, cum interminatione, de abstinenda quadam Arbore (ut meminissent se debere obsequium suo Conditori) sed invidiosus Spiritus insusurravit eis, si vellent esse tanquam Dii, ut vescerentur de fructu vetito; quod illi, eheu, fecerunt, affectantes parilitatem divinitatis.

925. Sed lapsi, agnovêre reatum, erubuêre nuditatem, condemnatique ad poenas, et ex Paradiso eiecti, acceperunt promissionem adversus desperationem, de venturo Semine mulieris, ad conterendum caput Deceploris; quanquam et ipsum esset atterendum, ad redimendam culpam.

926. Cuius promissi ut possent commeminisse (quomodo mors morte delenda foret) mox Agni mactabantur, ad conficiendum indumenta contegendae nuditati; quae fuit prima origo sacrificiorum, et scopus.

927. At inconsiderantia hominum retinuit Ritum sine signisicatione, offerendo Hostias sine fide in Redemplorem, et quaerendo placare DEUM opere operato, ut in Caino patuit; quae hîc fuit prima exitiabilis erratio.

928. Subiit alia; quod attentârunt praesentiam invisibilis Numinis repraesentare visibilibus signis; sive animatis, ut Ægyptii (qui quod animal primum conspicati fuerant mane prodeuntes, illud habuerunt venerabile eâ die, loco Dei) sive inanimis, ut qui se incurvabant Soli, Lunae, Stellis, Arboribus, et c. sive denique Idolis a se effictis.

929. Unde demum stupidiras invasit animos, commentandi Pluralitatem Deorum; quorum tot confinxerunt, ut singulae Gentes haberent peculiaria numina; Babylonii Baal, Sidonii Astaroth, Ammonitae Chamos, Philistaei Dagon, Accaronenses Beelzebub, alii alia.

page 583/584, image; s291

930. Graeci commenti sunt innumerabiles Deos (cum Deabus) superos, inferos, et medioxumos; non tantum partiti inter illos munia gubernandi Mundi; sed et imaginati iugales thalamos, carnalemque geniturara, imo et bella, non minus impie quam insulse.

931. Romani, rati colendos sibi esse quoscunque usquam gentium coli audierant, exstruxerunt templum Pantheon dictum; dividebantque in Deos maiorum gentium (fovem, Apollinem, Mercurium, Neptunum, Vulcanum, Martem; Deasque funonem, Minervam, Venerem, Dianam, Vestam, Cererem) et Deos minorum gentium (Plutonem, Castorem, Pollucem et c.)

932. Demortuos heroas (et heroinas) accensebant quoque Divis, quasi evectos in caelum suis meritis, quos vocabant Indigetes et semideos; ut Herculem domitorem monstrorum; Liberum (Bacchum) vini inventorem; Æsculapium, medicinae repertorem; Musas, artium liberalium inventrices et c.

933. Sensatiores exeusabant hanc multitudinem Deorum; dictitantes unum esse Deorum Deum, IOVEM, reliquos eius progeniem; alii censuerunt sic varie appellitari divinas virtutes.

934. Habebant et sua Oracula, edita ab illusore spiritu Veiove (emittente Voces ex Idolis); alii fingebant colloquium cum aliquo Deo vel Dea, ut conciliarent authoritatem suis statutis (sicut Numa Pompilius); tandem iactitabant quosdam libros Sibyllinos, continentes vaticinationes varias.

935. Ad sacrificandum suis Deastris, congregabant se in Lucis, excelsisque locis, ubi exstruebant Aras, et Delubra; Sacrisiculi eorum, Romanis dicti fuerunt Flamines, illorumque summus Praesul Pontifex; (Cum consecrabant Fana, dicebantur inaugurare; cum redigerent ad profanos usus, exaugurare)

936. Ut expiarent piacula, aspergebant se lustrali aquâ; et flagellabant flagellis, quin et incîdebant lanceolis, ad sanguinem usque; crudelissimus Satan, Moloch, poscebat sibi concremari vivos infantes.

937. Festos dies agebant dissolutissime; praesertim Bachanalia, indulgendo genio; et Lupercalia, discursando nude; et Compitalia, circa viarum compita tripudiando et c.

938. Supersunt etiamnum vecordes Ethnici, qui pro vivo Deo colunt quidvis commentitium; Indi quidam Cacodaemonem ipsum, studio placandi furorem eius (Litamus ei, inquiunt, non ut prosit, sed ut ne noceat; hem dementiam!)

XCVI. Iudaismus. Iudaismi origo ab Abraham, 939. Lex Mosaica triplex 940. Moralis legis summa, 941. Ceremonialis quid praescribebat, et quô sensu, 942. ut Festa magna tria, 943; Sacrificia trina, 944. Primitiarum, Decimarum, Sanguinisque usus, 945. Forensis Lex, 946. Iudaei a Deo (per Prophetas) varie admoniti, castigati, tandem abiecti, 947. Divisi nunc in sectas duas primario, 948. Thalmudistas et Caraeos, 949,

939. Invalescente Idolomaniâ, evocavit Deus Abraham e medio Idololatrarum, intimavitque ei, se solum esse Deum Schaddai (Omnisufficientem) ut sibi serviat cum sua posteritate, e quâ proditurus esse MESSIAS, in quo benedicerentur omnes Gentes terrae; a quibus eum tantisper discrevit signo Circumcisionis praeputii.

940. Postea dedit illis (per manum Mosis) tripartitam Legem, moralem, ceremonialem, forensem.

941. Moralis, est immutabilis norma interni cultûs; cuius summarium est Decalogus, quem Deus ipse caelitus detonuerat, edicendo sic; Non esse colendum aliud Numen praeter se; Non essigiandum se simulachris; Nomen suum sacrosancte venerandum; Sabbatum religiose feriandum; Progenitores ac nutricios honorandos; Non temerandam esse ullius hominis vitam, aut Pudicutiam, aut Facultates, am Famam, ne quidem Concupiscendo quidvam illicite.

942. Ceremonialis fuit, quâ praescribebatur ratio externi cultûs, per varias Ceremonias, praeumbrantes futuram Veritatem; I ut, quod voluit esse unicum Sanctuarium; 2 et in illo unicom Altare; 3 cum unico iugiter continuato Igne; 4 unicôque Summo Sacerdote, 5 item unicâ Arca Foederis et c. 6 omnia haec ad precîdendam occasionem polytheiae; 7 adumbratlonemque unici sacrificii pro peccatis Mundi et c.

943. Voluit et frequentari congregationem Populi generalem, ter anno, Festo I Paschatis, 2 Pentecostes, et 3 Scenopoeias; in memoriam I Paschalis Agni (cuius sanguine liberati fuerunt a Percussore Angelo); et 2 datae Legis; et 3 quadragenariae conservationis in eremo; et ut insuescerent agnoscere DEUM, ut suum I Conservatorem, 2 Redemptorem, 3 Sanctificatorem; fuitque additus Sabbatismus annorum, et annus Iubilaeus, typus futurae universalis restitutionis.

944. Sacrificia iussit offerri vel I Eucharistica (ad testificandam pro beneficiis gratitudinem) quae constabant ultroneis oblationibus, sive esculentorum et potulentorum, dicebaturque Libatio; sive animalium mactandorum, pacisica Hostia; vel 2 Expiatoria, pro expiandis peccatis; quorum quod offerebatur pro omnibus peccatis generatim, combustione totius victimae, dictum fuit Holocaustum; pro delicto admisso ignoranter, Piaculum; pro reatu commisso scienter, licet ex infirmitate, Supplicamentum; sed et 3 voluit adoleri Thura.

945. Iussit insuper deferre Primitias, et Decimas proventuum, sacratis personis (Sacerdotibus, eorumque cooperatoribus Levitis) in eorum sustentationem; abstinere ab immundis Cibis,. omnique Sanguine, relicto ad expiandum animas (Levit. 17. v. 11. 12.) et c.

page 585/586, image; s292

946. Forensis Lex spectabat coercitionem refractarii Populi; hiuc consticuta capitalis poena Apostatis, Blasphemis, et Pseudoprophetis, rursumque asyla illis, qui nolentes admisissent caedem.

947. Quoties deviabant, submittebat Vates, afflatos suâ inspiratione, per quos commonefaciebat poenitentiae, obstinatos autem concastigabat varie; donec et (secundum comminationes) abiecit et disiecit, ut iam destituantur Templo et Sacerdotio; retinent tamen umbram avitae Religionis (iam pridem depravatae per Samaritanos, Pharisaeos, Sadducaeos, et Essaeos) peraguntque sua sacra in Synagogis.

948. Nunc sunt divisi in duas Sectas; Nostrates hîc vocantur fudaei, quia ex tribu Iuda (post ultimam vastationem Hierosolymae a Romanis abducti in captivitatem, et dispersi per Europam); A siani sunt reliquiae decem tribuum Israeliticarum, longe ante transportatarum in Assyriam; inter quos et hos nostros implacabile odium est.

949. Nam nostri sunt propago Pharisaeorum, sequunturque traditiones maiorum, comprehensas libro Talmud, conscripto a Rabbinis; illi alteri tenent sola scripta Prophetarum, ideoque dicti Caraei, hoc est, Scripturarii; utrique exspectant adhuc Messiam (licet signa adventûs eius pridem praeterlapsa sint) utque ne diutius emaneat, agunt saepe ieiunia cum planctu, humiliantes sese in cilicio et cinere, et implorantes commiserationem Dei Abrahami, Isaaci, et facobi.

XCVII. Christianismus. Christiani Christum esse Messiam credunt, 950. et quibus convicti argumentis, 951. 952. 953. Quam perfectam Religionem habeant, 954. cuius brevis summa, 955. 956. Christus Ceremonias Legis commutavit veritati, 957. Christiani tamen dissident, 958. Festa Christianorum, 959. Ritus in publico cultu, 960. 961. 962. Ritus circa Baptismum diversi, 963. 964. et circa Eucharistiam, 965. Ministerii ordo 966. Hierarchia Ecclesiastica, 967. 968. 969. Schismata, Haereses, Apostasiae, 970. Conciliorum et Synodorum ratio, 971.

950. Christiani sunt qui credunt promissum Salvatorem iam venisse, eumque esse IESUM Nazarenum, reiectum a Iudaeis ob minus pompaticam conditionem; quia vident divinitus factas praedictiones in illo adimpletas omnes.

951. Puta, quod natus sit praenunciato tempore, post ablatum sceptrum a fuda; et in loco quem nominaverat os DEI, Bethleemi; et e domo Davidis; et ex matre virgine Maria; et quod potens fuit verbo et opere, ediditque signa vere divina; et vixit vitam sanctissimam, prorsus immaculatam, et morti adiudicatus innocens, solâ invidiâ, sustinuit eam patientissime (propter peccata Mundi, sicut praedixerant Prophetae, et praefiguraverant omnes Victimae, et ipse moriturus dixit, se tradere animam suam in Lytrum, Math. 20. 28; et se sanctificare pro hominibus, ut ipsi sanctificentur, Ioh. 17. 19.) orans pro crucisigentibus se, et sic vincens omnes tentationes, novus Adam.

952. Item, quod resurrexit tertiâ die â mortuis, reversusque ad suos redivivus, ascendit in Caelum illis inspectantibus, indeque demisit Spiritum Paracletum super suos (iuxta factam promissionem); quos instructos dono Linguarum emisit ad Gentes, ut nunciarent Verbum, per quod Mundus erat factus, incarnatum fuisse, et habitasse in nobis; peractoque opere Redemptionis rediisse ad Patrem, indidemque reversurum ad iudicandum vivos et mortuos; ut quicunque resipisceret et crederet, baptizareturque (in nomine Patris, et Filii, et Spiritûs Sancti) salvaretur.

953. Et quod huic inermi praedicationi cooperata fuerit virtus ex alto; quia utut Apostoli (oculati illi testes omnium) crudelissime internecabantur, unâ cum suis asseclis; devicerunt tamen Martyres, et mundus succubuit, porroque etiam Gentes convertuntur virtute Crucifixi ad Deum Abrahami, accepturae illam benedictionem promissam omnibus.

954. Haec professio facit Christianos; habentes canonem suae Religionis Biblia, h. e. omnes Libros scriptos afflatu divino (in Veteri Testamento, Mosis et Prophetarum; in Novo, Evangelistarum et Apostolorum); ex qua plenitudine revelationum potest promanare sublimitas Fidei, Sanctitudo Vitae, Excellentiaque Spei, prae omnibus antehabitis.

955. Oigitur felices Christianos, si nôrint sua bona, et se composuerint ad exemplar sui Praecessoris! Habent enim ante se luculenter, quid credendam sit? nempe quae dominus docuit, et quid faciendum? nempe quae dominus fecit (exinaniendo seipsum, et resignando propriam Voluntatem; et subdendo se DEO, ad factendum et patiendum omnem eius Voluntatem) et denique quid sperandum? nempe quae Dominus consecutus est post suam exinanitionem, gloriosam Resurrectionem et Vitam aeternam.

956. Haec est brevissima summa Christianismi, et perfecta, simulque compendiosa, via Caeli, quae docetur summatim in ipsa Catechesi; quia Symbolum Apostolicum Fidem format; Charitatem Decalogus normat; Oratio Dominica provocat Spem, quam Sacramenta obsigillant; quae omnia omnes habent, tametsi dispariliter.

957. Caelestis quidem Magister commutans umbras Mosaicas veritate (ne inanes essen) et explanans salebrosam viam Legis in sanctam viam Sionis (per quam ne quidem stulti errarent, Ies. 35. 8) revocavit totam Moralem Legem ad unicum praeceptum Dilectionis; et totam Ceremonialem ad ritum Baptismi et Eucharistiae, (illum Sacramentum regenerationis nostrae, hanc nutritionis ex illo); totam denique Forensem ad institutum Ecclesiasticae Disciplinae, consistentis in admonitione, correptione, excommunicationeque, vi Clavium caelestis regni quas reliquit Ecclesiae; Christiani tamen prolapsi sunt in disceptationes super his.

page 587/588, image; s293

958. Vis ergo videre Dissensum circa ista? multus est sane, prob dolor! etiam in adiaphoris; commemorabo quaedam, in quibus est consensio aut dissensio.

959. Diem Dominicum, in quo resurrexit Dominus, omnes agunt festum; caeteras anniversarias festivitates dividunt in stanvas (statas) et conceptivas; illae recurrunt quotannis iisdem Mensium diebus, ut Natalitia Christi, et reliqua immobilia festa; hae mutant diem, ut Pascha, et dehinc Pentecoste, et alia mobilia festa; sed et admittunt imperativas ferias, indictas interdum publicis ieiuniis et supplicationibus.

960. Cum feriatus dies illuxit, pientiores praeparant prius sacris exercitiis se et suos domi, conveniuntque dum Coetus convocatur pulsu campanarum; ubi AEdituus pandit ianuas sacrae aedis, et chorus Cantorum decantat ad pluteum Psalmos, Hymnos, et Spiritualia Cantica; simul accinente populo, et assonante concentu Organorum (Musicorum) ubi habentur.

961. Mox Concionator prodit ex adyto (Sacrario) et de cathedra (devocans prius gratiam Sp. S.) praelegit Biblia, et dilucidat paraphrasi; iam Catechisans rudes; iam exhortans peccatores ad resipiscentiam, terrefaciensque refractarios, et sic praedicans Legem; iam consolans contrita corda, per merita et satisfactionem Christi, et sic annuntians Evangelium.

962. Finitâ Concione, peractisque precibus ac Litaniâ, Ecclesiastes dimittit Concionem, faustâ apprecatione ac denunciatione benedictionis; saepe tamen absolvendo poenitentes, administrat Sacramenta; impoenitentes autem excommunicando, excludit participatione.

963. Incorporandi Christo, et Eccelesiae baptizantur, etiam infantes; sed quos edoctum iri mysteria Fidei, fide iubent pii ad hunc actum exorati; quos postea baptizati vocant suos Susceptores, ipsorum autem Parentes, suos Compatres et Commatres.

964. Reperiuntur tamen, qui tales rebaptizant, inde dicti Anabaptistae, opinati infructuosum esse paedabaptismum ab insciis susceptum; qui suis conferunt Baptismum nonnisi adultioribus, professis Fidem et Obedientiam ore suo, dum se scientes volentes devovent Christo; Abyssini rursum iterant Baptisma quotannis, superadiciuntque ei Circumcisionem; Cophthitae et Suriani addunt Baptismum ignis, inusto charactere Crucis; alii superaddunt Exorcismum et Chrisma; alii denique immergunt baptizandos flumini; alii conspergunt solum aquâ, ad Baptisterium.

965. Et quia Christus daturus se morti pro nobis, sanxit (loco Paschalis Agni) Coenam novam, in qua mandavit fideles suos cibari carne suâ, tradita pro nobis in mortem et potionari sanguine suo, effuso in remissionem peccatorum; colunt omnes celebrationem huius Sacrificii, quanquam non sine exprobratione sibi invicem discrepantiae, sententiarum et rituum.

966. Si spectes Ecclesiasticos Ordines; Pastores Apostolorum tempore pascebant Ecclesias; Doctores invigilabant puritati doctrinae; Seniores attendebant exercitio disciplinae; Diacom curabant collectitias Eleemosynas, erogabantque inter egenos; sed postea gradus aucti fuerunt, ut Hierarchia Graecae et Latinae Ecclesiae apparatissima facta sit; ubi nemo admittitur ad Clerum, nisi ordinatim ascendens.

967. Nam primum initiantur Ostiarii, dehinc Exorcistae, tum Lectores, mox Acoluthi, postea Diaconi, tandem Presbyteri; quibus potestas datur faciendi Missam, audiendique auriculares Confessiones, et conspergendi lustrali aquâ (aspergillô ex aquiminali haustâ) et ungendi moribundos, copulandique novos nuptos etc.

968. Sacellani praeficiuntur minoribus Sacellis; Parochi, uni Paroeciae, quarum plures constituunt Dioecesin (seu Episcopatum); Episcopatui v. praeest Episcopus, cum suis Canonicis et Suffraganeis; et aliquot Episcopis, Archiepiscopus; quibus rursum superior est, Patriarcha; summus autem inter hos Papa, cum Cardinalibus suis.

969. Monachi inhabitant Monasteria, professi spontaneam paupertatem, et castimoniam, et obedientiam, secundum certam Regulam; quibus praesunt Antistites (scilicet Abbates vel Praeposin) Monialibus vero Antistitae, seu Abbatissae; Eremita tenet se in Eremo.

970. Invehentes dissidia, et discidia, vocantur Schismatici; deficientes a fide, Apostatae; defensitantes pertinaciter erronea dogmata, Haeretici; ipsi vero authores Haeresium, Haeresiarchae.

971. Cuiusmodi scandalis quoties obviandum est, convocatur (pristino more) Synodus, provincialis vel nationalis, aut etiam Concilium Oecumenicum; ubi congregati summates Orthodoxi, assertoresque Catholicae Fidei, determinant controversias, componuntque Schismata, et dicunt anathema blasphemantibus; quae tamen sunt supra captum, relinquunt indecîsa; et quae non possunt emendare, commendant DEO.

XCVIII. Mahomedismus. Mahomedani a Mahomede, Religiones commiscente, 972. Festa ab illo indicta, 973. Lex illius Alcoran, 974. Dissidia illorum quoque, 975. Discordia Gentium hîc deploranda, 976.

972. Mahomedani sunt, qui recipiunt tertium magnum Prophetam (post Mosen et Christum) Mahomedem; qui cum esset homo bellator, Regnorumque affectator, ut mundus religionem haberet faciliorem, quam illi visus erat Iudaismus, onerosus ceremoniis; et Christianismus, scrupulosus sublimitate sensuum; introduxit novam miscellaneam ex utraque.

973. Ubi instituit feriaticum diem esse suis

page 589/590, image; s294 , Veneris diem (quod eâ die homo creatus esset) et precari atque ablui quinquies de die; interdixit v. iisdem suillâ et vino; indulsit contra polygamiam, promisitque post obitum corporeas voluptates in Paradiso etc.

974. Doctrinam suam descripsit Arabice Alcorano (diviso in Azoaras 114, et continentes, praeter fragmenta Legis et Evangelii, additamenta quaedam) quam interpretantur illorum Mystagogi, dicti Talismanler et Dervisi; quorum supremus Muffci est.

975. Dissident ipsi quoque Musulmanni (seu Mustimi; ita enim seipsos nuncupant) dum alii volunt solum Ali authenticum interpretem Alcorani, alii sociant huic Ebubecar, Aomar, Osman; et hoc est, quapropter Turcae cum Persis adeo in se bellis saeviunt; alioqui utrique expertes cognitionis rerum, adminiculantesque res suas tantum severitate.

976. Deplorandum vero est, nos hîc disconvenire, ubi conveniebat esse convenientiam maximam; in advenerando uno illo Conditore omnium, nec minus tamen inconveniens, quod Libertini faciunt, velle approbare Religiones omnes, et sectari quamcunque; subest enim deceptio, Deusque Zelotes vult nos esse ferventes in suo cultu, abesse teporem.

XCIX. Providentia DEI, finisque Rerum. Invisibilia iam esse spectanda, et quae illa, 977. Angeli Dei Ministri, 978. quorum etiam pars degeneravit, 979. Nominibus distingui, sed nobis ignotis, 980. Ministeria bonorum circa homines, 981. Mali a malis ministeriis nomina accipiunt, 982. Insani qui Providentiam negant, 983. et. contra qui Fatum fingunt 984. et qui Mundum humanis consiliis regi credunt, 985. Deus enim ita regit omnia, 986. ut Fortunam quoque et Casus excludat, 987. Omina in rebus an quaerenda, 988. Deo omnia providenti fidendum, 989. Er tamen consulto facienda omnia, 990. quia omnium poscetur ratio novissimo die, 991, Beatitudo bonorum aeterna, 992. miseriaque malorum aeterna, 993. Hîc finis omnium, 994. Omniumque lustratio, terminanda votis, 995.

977. Aspectasti visibilia; superest ut tibi ostendam ea, quae non possunt spectari, nisi oculo mentis! Ain? Ecquae illa? Perreconditum Illum, qui essentialiter incomprehensibilis permeat omnia, operaturque omnia in omnibus; cum occultis exsequutoribus consiliorum suorum, Angelis.

978. Tametsi enim Opitulator omnium non sit indigus opis, suit tamen placitum Illi constituere sibi praeveloces administros Providentiae suae, non praepeditos corporali mole; qui amandati obirent mandata, functique legatione referrent se ocyssime, et circumstarent thronum gloriae.

979. Sed pars illorum desciverunt ab. obtemperatione per arrogantiam, suntque deturbati Caelo empyreo ad Orcum; qui autem perstiterunt confirmati sunt, ne amplius possint labi.

980. Novimus eos distingui nominibus; sed quae nobis incomperta sunt, praeter Gabrielis, Raphaelis, Vrielis etc. malignorum Spirituum caput vocatur Beelzebub et Luciper.

981. Boni associant se piis insensibiliter, ad averruncandum mala, et eos protegendum ab insultibus Vastatoris, tandemque inferendum animas aeternitati; apparent interdum, disparentque rursum; non praestringendo oculos, sed reapse.

982. Mali genii cum apparent in persona alicuius male mortui, dicuntur Larvae; cum homines alias proterrent, Spectra; cum infesti sunt infantibus, Lamiae; cum tumultuantur per intempestam noctem, Lemures; cum famulantur alicui veteratorie, Lares et Renates; iustus tamen dispensator omnium, utitur illis quoque ad salutarem probationem piorum, et promeritam divexationem impiorum.

983. Stulti ergo sunt Epicurei, facientes ociosum Illum perbeatum, quem censent non esse fatigandum tumultu rerum; quem tamen interesse Rebus inseparabiliter, arguunt vaticinia et portenta ac prodigia, praesignificantia ac portendentia ingentes mutationes, toties comprobata eventis, ut scias praemoneri nos ab Omniscio.

984. Insani quoque sunt Stoici, qui ex connexione causarum naturalium catenant Fatum, cui etiam innectunt Motorem et Rectorem omnium; sic enim res non procedere coarguit, quod non veniunt semper eadem effecta ab eadem causa; quemadmodum experiuntur Astrologi.

985. Denique Vesani (excordes) Machiavellistae, qui autumant Mundum regi humanis consiliis; cum tamen negotia (callidissimorum quoque) non sic finiunt quomodo inchoant; quin videmus hos tandem infelicitari maxime.

986. Tu firmiter statue, utcunque res nostrae subiaceant vicissitudinibus, eas tamen nec volutari remerariis casibus, nec constringi fatali necessitate, nec versari humanis astutiis; sed providentissimo consilio Eius, qui praevidet omnia ab aeterno, et disponit secundum beneplacitum suum.

987. Fors et Fortuna nihil sunt, etiamsi dentur fortuiti Casus; hi enim dicuntur respectu nustri, non Providentiae; quae tam praescit quid futurum sit cras, perendie, et deinceps; atque scit quid factum est heri, pridie, et abhinc tot annis; quippe praedestinavit omnia bonis in bonum.

988. Insunt ergo omina rebus; at captare praesagia usque quaque, est superstitio; si dignabitur manifestare aliquid tibi, qui providet omnia, non latebit tibi; Tu eccur velis anticipare fata tua?

989. Laetemur potius, nos esse curae Illi, qui melius novit quid expediat nobis, quam nos ipsi, habetque amplam facultatem benefaciendi; quippe in cuius manu sunt omnia, et cuius imperio coercetur ipsa quoque potestas inferorum.

page 591/592, image; s295

990. Interea tamen faciamus consulto sub metu eius, quicquid possumus, ne quidquam eveniat nobis fortuito; si quis nescit rationaliter agere, et competenter fiduciam collocare in Moderatore rerum, irrequietus est, et expositus infortunio; exadverso, qui recte agens non diffidit Illi fidissimo, seu illi contingunt bona, seu accidunt mala, sedatus erit, praesumens laetitiam aeternantis bonitatis eius.

991. Adveniet enim novissima dies, quâ mundus deflagrabit et corruet, nos autem resuscitabimur et iudicabimur; ubi patefient omnia, manifesta et occulta, ratioque reposcetur ab omnibus anteactorum, cogitatorum, dictorum, factorum.

992. O ter beatos, qui tunc habebunt propitium! pascentur enim non ambrosiâ et nectare (ut fabulati erant ludiones Poetae) sed absconditis et ineffabilibus suavitatibus, in sempiternum.

993. At vae illis infelicibus, qui patrârunt abominanda! detrudentur cum rerum perditore in Gehennam, excruciandi inenarrabilibus tormen tis; Vindex n. gloriae suae erit Iudex universorum.

994. Ita erit finis omnium, Salus aut Exitium, nunquam desitura; hûc exeunt omnia, etiam nostrum lustramen Mundi.

995. Faxit Miserator noster, propter Misericordiam suam, ut nunc iam annumeremur Caelitibus, quoad hîc sumus sancte vivendo, et quotidie suspiriis penetralia Coedi penetrando.

C. CLAVSULA. Finis, 996. gratulatio, 997. exhortatio, 998. cum admonitione, 999. Benedictio DEO Deorum, 1000.

996. Cedo, sodes, si quid supersit! Nam eatenus tradita consequutus sum, absit iactantia dicto.

997. Siccine? Macte esto Virtute! Euge subegisti ingenio succinctam Synopsin Rerum omnium, totiusque Latinae Linguae; reor nihil esse omissum tantopere.

998. Propterea, sis, ingredi ATRIUM, pertransitâ Ianuâ! ut post simplicem Nomenclaturam rerum lustres Elegantias sermonum; scientiaque tua fiat tum locupletior, tum politior, variis complementis et scitamentis.

999. Admoneo tamen te, loco auctarii ut agas potius potiora, allaboresque esse melior, quam videri doctior; ne tua scientiola tecum dispereat; quae quotus quisque advertit? Tu Memento, et Vale, voveque vota DEO.

1000. IEHOVAE Zebaoth, a quo, per quem, et in quem, sunt omnia, aeternum individuae, adorandae TRIVNITATI, sit honor in secula seculorum, Amen, Halleluiah!